Егор Борисов: «Норуотум интэриэһин өрө тутар улуу мөккүөрдээхпин»
интервью главы республики газете «Саха Сирэ»

Саха сиригэр 956 тыһыынча киһи 3 083 523 кв.км. иэннээх сиргэ тарҕанан олорор. Бу киэҥ нэлэмэн сиргэ тайаан сытар улуустарга, оройуоннарга олорор дьон олохторун-дьаһахтарын укулаатынан, дьарыктарынан, олоххо көрүүлэринэн, тылларынан-өстөрүнэн даҕаны уратылаһаллара биллэр. Аны Саха сиригэр Россия араас муннуктарыттан, тас дойдулартан тус-туспа үгэстэрдээх, култууралаах төһөлөөх элбэх омук дьоно кэлэн олохсуйарын эбэн кэбис. Маннык нэһилиэнньэлээх өрөспүүбүлүкэни салайыы — эттэххэ дөбөҥ. Ис иһигэр киирдэххэ, ыарахаттардааҕа сэрэйиллэр.
Ханнык баҕарар уопсастыба, судаарыстыба тумус туттар киһилээх. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр оннук киһибит — Ил Дархаммыт. Дьон итэҕэлин ылбыт Аҕа баһылыкпыт сайдыыны хайдах көрөрүттэн, үлэни тэрийэриттэн, уопсастыбаҕа сыһыаныттан элбэх тутулуктаах.

Егор Афанасьевич БОРИСОВ Саха сирин салайбыта быйыл оруобуна биэс сыла буолла. Оттон Ил Дархан дуоһунаһыгар норуотун иннигэр андаҕар биэрэн киирбитэ биир сыла туолла.
Саха сиригэр кырдьаҕастар «Уолбут Дьөгүөр», эдэрдэр «Егор Афанасьевич» диэн убаастабыллаахтык ыҥырар киһибит Россияҕа эрэ буолбакка, тас дойдуларга эмиэ бэйэтин кыахтаах политик быһыытынан көрдөрдө. Салайар үлэтэ сөптөөх хайысханы тутуһан иһэрин бэлиэтэ – бүгүн өрөспүүбүлүкэ кимиилээхтик сайдар, үлэ түмүгэ көстөр, култуурабытыгар, үгэстэргэ, историябытыгар ытыктабыл баар.
Балаҕан ыйын 27 күнүгэр судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларацияны ылыммыт историческай күммүт 25 сылын бэлиэтиибит.
Саха сирин сайдыытыгар ураты суолталаах уонна сүҥкэн оруоллаах докумуон тула уонна «Саха сирэ» хаһыат ааҕааччыларын ыйытыыларынан Ил Дархан Егор Борисов тус санааларын үллэһиннэ.

—Олохтоох салайыныы биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр киирбитэ уонча сыл буолла. Көдьүүһүн нэһилиэктэр сайдыыларынан сыаналыыбыт. Эн санааҕар, сөптөөхтүк дьаһанан олороллор дуо?

— Ырыынак сыһыаннаһыы­ларыгар киирэн сөптөөхтүк дьаһанар сыалтан, хайаан да саҥа ис тутуллаах буоларбыт ирдэммитигэр, олохтоох салайыныы диэни киллэрбиппит. Ол аата, олохтоох былаас бас билэр бюджеттанан, киниэхэ боломуочуйалар тыырыллан, нэһилиэнньэ бэйэтин бэйэтэ дьаһанан сайдарыгар кыах биэрбиппит. Бастатан, тыа хаһаайыстыбатын салаатын улуустар илиилэригэр туттарбыппыт. Билигин көрдөххө, дьон итиннэ тирэҕирэн, санаа хоту үлэлээн-хамсаан эрэр. Сылын аайы нэһилиэк баһылыктарын кытта көрсөн баар кыһалҕалары ырытыһабыт, ханнык дьаһаллар ылыллыбыттарын чуолкайдаһабыт. Дьон үлэлииргэ-хамсыырга бэлэм – бэйэтин олоҕор хаһаайын курдук сананар буолла. Ити ситиһиибит биир өрүтэ.

—Уопсастыбаннас нэһи­лиэк, куорат, улуус сайдыытыгар көхтөөх кыттыыта эмиэ улахан оруоллаах буоллаҕа?

— Мин улуустарга сылдьан, дьону кытта көрсөн, кыһалҕаны миэстэтигэр быһаарарбын ордоробун. “Тоҕо нэһилиэнньэ итинник диэтэ?” диэн хас сырыы аайы бэйэбиттэн ыйытабын. Холобур, Нерюнгрига дьон толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ олорор, инфраструктура барыта баар. Ол эрээри, онно сорохтор куруук ытаналлар, куруук туохтара эрэ итэҕэс буолан охсурҕаланаллар. Оттон Дьааҥы улууһун саамай ыраах сытар нэһилиэгэр Табалаахха дьон инникигэ эрэллээх, сырдык санаалаах, бэйэтин бэйэтэ дьаһанан олорорго кыһаллар. Тоҕо?…
Онон бастаан, уопсастыбаннас өй-санаа, үлэ-хамнас өттүнэн эппиэтинэстээх буолар механизмын тобулан, ол онтон бииргэ үлэлиир суоллары булан үлэлиир соругу туруорунабын. Оччоҕо эрэ нэһилиэнньэ бэйэтин олоҕор эппиэтинэһи сүгэр кыаҕа үөскүүр.

Өрөспүүбүлүкэни бүттүүн сайыннарыыга бытархай боппуруос диэн суох быһыылаах — кыра да хамсааһын болҕомто киинигэр ылыллар. Бу барыта сайдыыга туһуланара киһиэхэ барытыгар өйдөнөр. Ордук ханнык эйгэҕэ болҕомто уурулларый?

— Мин кыһалҕаны кыра, улахан диэн араарбаппын. Барыта бииргэ тутуллар. Кыраттан улахаҥҥа, улахантан кыраҕа тиийиэххэ, быһаарыахха сөп. Холобур, билигин энергетика, тимир суол, Өлүөнэ эбэни туоруур муостаны тутуу боппуруостара күннээҕи үлэ бэбиэскэтигэр сылдьаллар. Өскөтүн бу салааларга ити улахан соруктары толордохпутуна, экономикабыт, олохпут-дьаһахпыт тупсуо. Маны сэргэ онкологическай балыыһа тутуута, кыра саастаах оҕолор детсаадынан хааччыллыылара, саахалланар кутталлаах дьиэлэртэн дьону көһөрүү курдук үлэлэр тиһигин быспакка ыытыллаллар.
Сыалы ситиһэргэ соругу сөпкө туруорар наада. Ол иһин, ханнык салааҕа көмө, өйөбүл наадатын көрөн, сыалы-соругу уонна ити хайысхаларга барытын сыһыары тутан үлэни чопчулуубут. Холобур, Тыа сирин сыла, Арктика сыла, билигин буола турар Предпринимательство сыла, автономиябыт 100 сылыгар бэлэмнэнии элбэх интэриэһинэй санааны үөскэттэ, саҕалааһыннары арыйда. Дьону сомоҕолуур, ис-тас кыаҕы түмэр сыаллаах дойдулар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуу курдук күрэхтэһиилэри ыытабыт. Бу барыта хас биирдии киһи сарсыҥҥыга эрэллээх буоларыгар туһаайыллар дьаһаллар буолаллар.

—Украинанан сибээстээн­, арҕааҥы дойдулар биллэрэр санкциялара Саха сирин экономикатыгар, социальнай олоҕор сабыдыаллыахтарын сөп диэн санаа баар. Эн туох дии саныыгын?

— Саха сирин олохтоохторо араас кириисистэргэ оҕустарбакка, иннибит диэки хардыылыырбытыгар сөптөөх суоллары тобулан үлэни ыытыахтаахпыт. Сыал-сорук биир – өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар усулуобуйаны тэрийии. Промышленноспытын сайыннаран, тыа хаһаайыстыбата оҥорон таһаарыытын саҥа таһымҥа таһааран, дьон бэйэ дьыалатынан дьарыктанарыгар кыаҕы биэрэн, көҕүлээн, арыгылааһыны аҕыйатан, дьоһуннаах эдэр көлүөнэни иитэн-үөрэтэн, омук быһыытынан уратыбытын көрдөрөн, глобализация содулугар киирэн биэрбэт курдук дьаһанабыт. Онон, дойдубут уонна өрөспүүбүлүкэ ыарахан кэмҥэ олорор дии санаабаппын.

—Киһи үчүгэйгэ түргэнник үөрэнэр. Ыытыллар үлэ түмүгүн билэн эрэбит. Дьон үлэлээн олоҕун-дьаһаҕын тупсарарын бигэтик ылынна, өйдөөтө дии саныыгын дуо?

— 90-с сыллар бүтүүлэрин, 2000 сыллар саҕаланыыларын билигин үгүс киһи куһаҕан түүл курдук саныыр. Ону олохпут биир ыарахан кэрдиис кэмин курдук ылынан, үлэбитин-хамнаспытын тосту уларыта туппуппут. Ырыынакка кыһарыйтараммыт, саҥа сайдар суоллар тобуллубуттара. Өрөспүүбүлүкэ экономикатын чөлүгэр түһэрии болҕомто киинигэр турбута. Бастатан туран, хамнаска иэс суох оҥоһуллубута. Бу дьон дохуоттаах буоларыгар тириэрдибитэ.
Ньиэп, гаас промышленноһа балысханнык сайдан барбыта, ол түмүгэр социальнай эйгэ тупсарыллыбыта, оскуолалар, балыыһалар, стадионнар, хочуолунайдар тутуулара саҕаламмыта.
Дьон байылыаттык олорорго дьулуһар буолла – бу ситиһии.

— Каадыры иитии эмиэ туспа политика буоллаҕа?

— Мин бэйэм инженер-механик идэлээхпин. Тыа сиригэр төрөөбүт, үөскээбит буоламмын, Саха сирин усулуобуйатыгар оҥорон таһаарыыны сайыннарыыга техническэй уонна научнай төрүт хайаан да наадатын куруук кэпсии, көрдөрө сатыыбын.
Хомойуох иһин, 90-с сылларга бары эйгэҕэ технологическай базабыт эстибитэ. Үгүһү куоттардыбыт. Билигин саҥаттан оҥосто сатыырга элбэх сырабытын уурабыт.
Биһиги билигин инвестицияҕа, ол эбэтэр тастан харчыны киллэриигэ улахан бырайыактарынан үлэлиибит. Буолан ааспыт Илиҥҥи экономическай форумҥа уопсайа 260 млрд.солк. инвестиционнай бырайыагы киллэрдибит. Бу бырайыактар манна миэстэтигэр олоххо киирэллэригэр олохтоох каадырдар оруоллара улахан буолуо. Бэйэбит уолаттарбыт, кыргыттарбыт үлэлиэхтэрин наада.
Илиҥҥи экономическай форумҥа “бэлэм каадырдар суохтара, техническэй култуурабыт намыһаҕа, өссө сорох-сорох регионнарга олох да сүппүтэ быданнаабыта үлэлииргэ харгыстары үөскэтиэ” диэн этилиннэ.
Ити чахчыта оннук. Биһиги ол иһин, оҕолорбутун ол өттүгэр сыһыарар наадатын билэн, эрдэттэн үлэ ыыппыппыт. Холобур, “Мин инженербин” диэн бырайыагы көҕүлээн үлэлэтэбит. Инженердэр мустан съезтээбиттэрэ, соруктары ылыммыттара. Аны наукаҕа тирэҕирэр сыалтан, Саха сиригэр 90 сыл буолан баран, Иккис кэлим научнай биэс сыллаах экспедицияны быйылгыттан саҕалаатыбыт.

— Суверенитеппыт Декла­рация­тын бигэргэтии кэмигэр Эн Чурапчыга үлэлиир этиҥ. Норуот хайдах ылыммытай?

— Мин ол кэмҥэ Чурапчыга оройуон Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиирим. Партия дьайыыта олус күүстээх этэ. Үбүлээһини эрэйэр биир да үлэни, ол иһигэр тутууну, Саха сирин Миниистирдэрин Сэбиэтин көҥүлэ суох ыыппат этибит. Оттон Саха сирэ РФ Миниистирдэрин Сэбиэтин быһаарыытынан эрэ дьаһаллары ылара. Онон тыа сирин дьоно хааччахтанарбыт элбэҕэ. Судургутук холобурдуум: Декларация ылыллыытын түмүгэр, билигин оройуон салалтата ыытар үлэтин бэйэтэ быһаарар.
Декларация сокуон буолбатах, бэйэбит инники дьылҕабытын сөптөөхтүк быһаарынарбытыгар бириинсиптэри бигэргэтэр докумуон буолар.
Манна биири тоһоҕолоон бэлиэтиэхпин баҕарабын – сорох “политиктар” суверенитеты ылыныыны туспа барыы эбэтэр олох да Россия хабалатыгар ылларыы курдук быһаара сатаабыттара. Архыып докумуоннарын ааҕан көрүҥ эрэ, онно 17-с үйэттэн саҕалаан, хаһан даҕаны Саха сирэ Россияттан букатын туспа сайда сатаабытын туһунан биир да тыл этиллибэтэҕэ. Олоҕу хамсата сатаабыт, хамсаппыт да биллиилээх бөдөҥ политическай деятеллэр куруук Саха сирэ Россиялыын бииргэ сайдар саҕахтарын көрөллөрө.
Декларация биэрбит кыаҕа элбэх, биһиги үлэлиэхпитин эрэ наада.

Судаарыстыбаннас диэн тугуй?

— Киһиттэн наһаа элбэх тутулуктаах, кини өйүттэн-санаатыттан, олоҕу хайдах ылынарыттан. Үгүс өттүгэр быһаарыы ыларга уопсастыба этиитэ, кини көхтөөх буолуута ордук болҕомтоҕо ылыллар. Онон биһиги ортобутугар төһөнөн элбэх саҥаны айааччы-тутааччы, атын дьону бэйэтин идеятыгар көҕүлээччи, инники сайдыыны сөпкө аттаран өйдөөччү баар буолар да, соччонон сиппит-хоппут судаарыстыбаннаһы олохтуохпут. Сорохтор судаарыстыбаннас диэни олус уустуктук уонна араас суолталаахтык ылыналлар. “Көҥүл” диэни араастык эргитэллэр.
Мин өйдөбүлбүнэн, судаарыстыбаннас диэн бу уопсастыба туһааннаах олорор сиригэр экономикатын, быраабын, духуобунай өйүн-санаатын, информацияны ылыытын, омуктар икки ардыларыгар сыһыаннарын туругун, олоххо сыаннастарын салайыы систиэмэтэ.
Судаарыстыба диэн — биһиги. Биһиги бэйэбит эрэ билэбит хайдах бэйэ-бэйэбитигэр сыһыаннаһарбытын, былааска кими тумус киһи оҥосторбутун, ханнык сокуоннарга олоҕурарбытын, оҕолорбутун туохха үөрэтэрбитин, тугу тутарбытын, туох ыра санаалаахпытын, уларыйа турар эйгэҕэ хайдах дьаһанан олоруохтаахпытын. Бу бастакыта. Оттон иккиһинэн, судаарыстыбаннас диэн бу биһиги дьыҕабытыгар, тугу оҥорорбутугар эппиэтинэһи сүгүүбүт буолар.

Ол аата, суверенитет туһунан Декларация олох иһин туруулаһыыга дьон өйүн-санаатын уһугуннарбыта диэххэ сөп буоллаҕа?

— Сахам сирин олохтоохторун барыларыгар ытыктабыллаахтык сыһыаннаһабын, оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ. Улуустарга сылдьарбар быыс булан хайаан да кинилэри кытта кэпсэттэхпинэ сатанар. Бөлүһүөк, ырааҕы анаарар оҕонньоттор-эмээхситтэр, сырдыгынан сыдьаайбыт харахтаах кыракый оҕолор санаалара, этиилэрэ элбэҕи толкуйдатар, үлэбэр хайысхалары ыйар.
Ардыгар баар буолаллар аҥардас судаарыстыбаттан иитиллэн олоруон баҕалаах, ол инниттэн былааһы хооһурҕатар, үлэ тэтимин атахтыыр дьон. Чуолаан маннык өйдөөх-санаалаах дьоҥҥо бэйэлэрэ оҥорон таһаарыынан дьарыктаналларыгар, үптэрин-харчыларын быһаарына-суоттана үөрэнэллэригэр, сокуоннарга олоҕуралларыгар сүбэлээтэххэ, кыыһыраллар, хомуруйбутунан бараллар. Хомойобун. Ол эрээри, сөптөөх кириитикэ, атын санаа хайаан да баар буолуохтаах, ол өйдөнөр.
Бааллар көхтөөх гражданскай позициялаах үлэни өрө туппут араас идэлээх дьон. Кинилэр кыайыыга дьулуурдара, инникигэ эрэллэрэ сыаналаныан наада. Маннык дьоҥҥо норуот, былаас тирэҕирэр. Кинилэр олоҕу хамсатааччыларынан буолаллар.
Манна даҕатан, былаас уорганнарыгар үлэлиир салайааччылар тустарынан санаабын этиэхпин баҕарабын. Сорох салайааччылар былааска кэллэхтэринэ бэйэлэрин муҥур тойон курдук сананан, кими да өйдөөбөт, туохха да кыһаллыбат буолан хаалаллар. Биһиги маннык салайааччылартан босхолонуохтаахпыт.

—Дьон Эйигин ылынар уонна эрэнэр. Ыраах хоту улуус­тарга, тыа сиригэр тиийэргин оҕолуун-улаханныын күүтэллэр. Ити туохтан буолуой­?

— Оҕолор көрөөрү буолуо (мичээрдиир – Аапт.). Оттон улахан дьон өрөспүүбүлүкэни салайар киһиттэн бэйэлэрин интэриэһиргиир ыйытыыларыгар эппиэти ылаары, буола турар аан дойду, дойду, өрөспүүбүлүкэ балаһыанньатыгар көрүүлэрбин истээри дии саныыбын. Ол иһин норуоппун кытта атах тэпсэн олорон лоп-бааччы кэпсэтэргэ куруук бэлэммин. Оччоҕо эрэ кинилэр арыллан, аһаҕастык санааларын этэллэр.
Ханнык да түгэҥҥэ норуоп­пун албынныыр, сымыйаны эрэннэрэр санаам суох. Көнөтүнэн, тупсарбакка, туох баар­ эппиэтинэспин билинэн туран кэпсэтэбин. Ону дьон өйдүүр уонна ылынар. Бу үлэлээбитим тухары дьонум-норуотум кыһалҕатынан олоробун, кини интэриэһин өрө тутар улуу мөккүөрдээхпин.

Полина Николаева