2020-Схеманы саҥаттан көрүү

 Атырдьах ыйын 8 күнүгэр Москва куоракка Россия Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Аркадий Дворковичка Саха Өрөспүүбүлүкэтин оҥорон таһаарар күүһүн, транспорын уонна энергетикатын кэлимник сайыннарыы Схематын олоххо киллэриигэ анаммыт мунньах буолла.

Интэриэстээхтэр бары муһуннулар

Мунньаҕы дойду премьер-миниистирэ Дмитрий Медведев 2012 сыл от ыйын 20 күнүнээҕи Саха Өрөспүүбүлүкэтин президенэ Егор Борисовы кытта  көрсүһүүтүн түмүгүнэн, кини сорудаҕын толорон ыыттылар.
Тэрээһин ураты суолтатынан мунньахха 2020-Схема бырайыактара олоххо киирэллэригэр интэриэстээхтэр бары – федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ толорооччу былааһын уорганнарын эппиэттээх үлэһиттэрэ, акционернай уопсастыбалар, чааһынай компаниялар бэрэстэбиитэллэрэ үрдүк таһымҥа бары мустубуттара буолар. Саха сирин сайдыытын сүрүн стратегическай докумуона 2007 сыллаахха бигэргэтиллиэҕиттэн ыла аан бастаан маннык буолбутун бэлиэтиир тоҕоостоох.
Мунньах Саха сиригэр эрэ буолбакка, Дальнай Востокка кытта улахан суолталаах Схеманы салгыы олоххо хайдах киллэрэр быһаарыныыны ылынар туһугар ыытылынна. Үп-харчы дуорааннаах кризиһин кэнниттэн аан дойду ырыынага уларыйан-тэлэрийэн, инвестордары маҥнайгы былааннарын хаттаан көрөргө күһэйдэ, онон бырайыактар чопчулааһыны ирдииллэр.
Россия Федерациятын Бырабыыталыстыбатыттан мунньахха транспорт миниистирэ Максим Соколов, кини солбуйааччыта Алексей Цыденов, өрөгүйүөннэри сайыннарыыга миниистир солбуйааччыта Владимир Токарев, экономиканы сайыннарыыга миниистир солбуйааччыта Андрей Соколов, айылҕа саппааһыгар уонна экологияҕа миниистир солбуйааччыта Ринат Гизатулин, Дальнай Востогу сайыннарыыга миниистир солбуйааччыта Иван Благодырь, государственнай тэрилтэлэртэн уонна инвестор-компаниялартан – «АЛРОСА» АК президенэ Федор Андреев, «РАО ЭС Востока» ААО генеральнай дириэктэрэ Сергей Толстогузов, «РЖД» ААО бастакы вице-президенэ Вадим Морозов, «Газпром» ААО бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Виталий Маркелов, «ЕВРАЗ-групп» компания вице-президенэ Марат Атнашев, «Внешэкономбанк» бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Сергей Васильев, «Фонд развития Дальнего Востока и Байкальского региона» ААО генеральнай дириэктэрэ Геннадий Алексеев, «Росатом» госкорпорация генеральнай дириэктэрин бастакы солбуйааччыта Александр Локошин, «Атомредметзолото» ААО генеральнай дириэктэрин эбээһинэһин толорооччу Никита Орлов, «РусГидро» ААО бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта  Джордж Рижинашвили, «Полюс Золото» ААО государственнай былаас уорганнарын кытта үлэҕэ дириэктэрэ  Сергей Карабутов, «УК Колмар» ХЭО генеральнай дириэктэрэ Андрей Чурин, «Южно-Якутская корпорация» ААО генеральнай дириэктэрэ Михаил Брук кытыннылар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтиттэн мунньахха президен Егор Борисов, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Галина Данчикова, кини бастакы солбуйааччыта Алексей Стручков кытыннылар.

Бастакы түһүмэх көдьүүһүн көрдөрүүлэрэ
Аркадий Дворкович мунньаҕы аһарыгар мустубут салайааччылар Саха сирин уратытын, уустуктарын үчүгэйдик билэллэрин, өрөгүйүөн Дальнай Восток уонна бүтүн Россия сайдыытыгар сүҥкэн суолталааҕын бэлиэтээтэ.
Сүрүн дакылааты мунньахха Егор Борисов оҥордо. Кини 2007-2011 сылларга өрөспүүбүлүкэ сүрүн макроэкономическай көрдөрүүлэрэ тупсубутун туһунан кэпсээтэ. Ити Схеманы олоххо киллэрии бастакы түһүмэҕин көдьүүһүн тутаах көрдөрүүлэрэ ыйыллыбыт болдьоххо эбэтэр эрдэ толоруллубут буоланнар ситиһилиннэ.  Бу промышленнай бородууксуйа уонна тутуу үлэтин объемугар, итиэннэ сүрүн хапытаалга инвестиция объемугар сыһыаннаах.
Биэс сыл иһигэр бюджекка киирэр үп элбээтэ уонна таһаарыылаах тэрилтэлэр барыстарын үрдээһинэ урутаан ситиһилиннэ. Базовай салаалары сайыннарыы хайысхатынан сир анныгар алмааһы хостуур рудниктар үлэҕэ киллэриллэллэр.
Көмүс баайдаах сирдэргэ геологоразведочнай үлэлэр түмүктэнэн эрэллэр. Эльга таас чох баайдаах сиригэр промышленнай үлэ саҕаланна. Таас чохтоох Инаглинскай комплексы тутуу графиктан хаалбакка ыытыллар. Саҥа салаалары тэрийиигэ эмиэ ситиһиилэр бааллар: ВСТО нефтепровод бастакы уочарата үлэҕэ киирдэ, Таалакаан уонна Алинскай нефть уонна газ баайдаах сирдэригэр далааһыннаах үлэ барар, биэс сыл иһигэр неби хостооһун валовай өрөгүйүөннээҕи бородуукта 13 бырыһыан үрдүүрүн хааччыйда.
Сыал-сорук сүрүн индикатордара – нэһилиэнньэ дохуота, дьарыктаах уонна үлэтэ суох дьон ахсаана – эмиэ былааны аһардылар. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ нэһилиэнньэ дууһатыгар валовай өрөгүйүөннээҕи бородууктаны оҥорон таһаарыыга Россия Федерациятыгар 5-с миэстэни бигэтик ылар, оттон киһи ис кыаҕын сайыннарыы таһымыгар дойду уон бастыҥ өрөгүйүөнүн иһигэр киирэр.
Егор Борисов кризис экономика сорох өрө тутуллар хайысхаларын иккис былааҥҥа үтүрүйбүтүн иһитиннэрдэ. Салгыы өрөспүүбүлүкэ президенэ Схема чэрчитинэн инвестиционнай бырайыактары, бастатан туран «Соҕурууҥҥу Саха сирин кэлимник сайыннарыы» бырайыагы олоххо киллэриигэ үөскээбит уустуктарга тохтоото. Манна, биллэн турар, өрөгүйүөнү атахтаабыт, ол эрээри иннин диэки хардыытын тохтоппотох, кризис охсуута буруйдаах.

Инвестордар көрүүлэрин чопчулааһын ирдэнэр
Егор Борисов этэринэн, бырайыактааһын бүппүтүн үрдүнэн, Канкунскай ГЭС дьылҕата быһаарылла илик. Таежнай (Нерюнгри оройуона) уонна Тарыҥнаах  (Өлүөхүмэ оройуона) тимир баайдаах сирдэригэр хайа-байытар комбинаттары тэрийэр «Тимир» бырайыагы олоххо киллэриигэ ыарахаттар бааллар. Баччааҥҥа диэри апатит булкааһын оҥоруохтаах Селигдаардааҕы хайа-химическэй комплексы бырайыактааһын саҕалана илик. Ол иһигэр Япония «Фукусима» АЭС-гар ааспыт сылга тахсыбыт саахалынан сибээстээн, Эльконнааҕы ГМК урааннаах бырайыага ыйанан турар. Илиҥҥи газовай программаны олоххо киллэрии чэрчитинэн Саха сиригэр гааһы хостуур киини тэрийии сыл кэриҥэ бытааран иһэр. Дьиҥэр, бастакы былаан быһыытынан «Саха сирэ – Хабаровскай – Владивосток» газотранспортнай системаны тутууга 2012 сылга киириллиэхтээх этэ, ити кэнниттэн 2014 сылга Чайыҥданы баһылаан, неби ыытыы саҕаланыахтааҕа, оттон 2016 сылга айылҕа гааһа барыахтааҕа. Бу үөскээбит балаһыанньа Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин дойду салалтатыгар этэргэ уонна инвестордары хамсатар туһугар государствоттан быһаарыныылаах хардыылары оҥорору ирдииргэ күһэйдэ. Биэс сыл иһигэр Соҕурууҥҥу Саха сирин бырайыагын аҥардас бырайыактыыр-сметалыыр докумуоннарын оҥорорго 24,4 млрд. солкуобай ороскуоттаммыта, ол иһигэр 7,3 млрд. – РФ Инвестиционнай фондатын суотугар уонна 17,1 млрд. солкуобай – чааһынай инвестордар суоттарыгар. Балаһыанньа хартыынатын толору биэрээри Егор Борисов Схема кыаллыбатах бырайыактара уонна тэтими бытаардыы бүтүн Дальнай Восток социальнай-экономическай сайдыытын Стратегиятын туолуутун уустугурдуохтарын сөбүн санатта.
– Үөһэ этиллибиттэн тирэнэн биһиги государственнай уонна чааһынай тэрилтэлэр үлэлэһиилэригэр олоҕурар инники декларацияламмыт инвестицияларга, ол иһигэр инфраструктураҕа  кыттааччылар көрүүлэрин чопчулуохпутун баҕарабыт, -- диэн санаатын эттэ.

Ыйытыы уонна этии
Саха сирин аҕа баһылыга бу балаһыанньаҕа маннык этиилэри киллэрдэ.
Бастатан туран, бюджет таһыттан инвестицияны тардыы механизмнарын толкуйдуурга, ол иһигэр «Дальнай Восток уонна Байкал өрөгүйүөнүн сайдыытын фондата» ААО кыттыылаах.
Иккиһинэн,  экономиканы диверсификациялааһыҥҥа уонна ювелирнай салааны өйөөһүҥҥэ туһулаан, Дьокуускай куоракка промышленнай-производственнай уонна туристическай-рекреационнай майгыннаах оһуобай экономическай зоналары тэрийии туһунан быһаарыныыны ылынарга. Манна өссө анал таможня пуоһун тэрийии боппуруоһа быһаарыллыахтаах.
Үсүһүнэн, хорҕолдьун баайдаах Чурпуунньа уонна Тирэхтээх сирдэригэр үлэлиири көҥүллүүр лицензияны «Сахаолово» ХЭО-тан ылан, «Янолово» ХЭО-ҕа биэрии дьыалатын түргэтэтэргэ, тоҕо диэтэххэ «Сахаолово» ылыммыт эбэһээтилистибэтин толорбот.
Төрдүһүнэн, бырайыактааһын үлэтин түмүктээн,  «Саха сирэ – Хабаровскай» газопроводы тутууну саҕалыырга.
Бэсиһинэн, Дьокуускай куорат оройуонугар төһө кыалларынан түргэнник Лена өрүс нөҥүө массыына уонна тимир суоллаах муостаны тутууну саҕалыырга.
Итини таһынан Егор Борисов производственнай тэрилтэлэргэ боҕуу буолар энергетикаҕа быһа охсуһар субсидиялааһыны аргыый наллаан тохтотор туһунан боппуруоһу көтөхтө, итиэннэ  «Байкал өрөгүйүөнүн 2018 сылга диэри экономическай уонна социальнай сайдыыта» федеральнай сыаллаах программаны оҥорууга өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх тирэх пууннарын сайыннарыы тэрээһиннэригэр уонна инженернай инфраструктуратын бырайыактарыгар үп-харчы көрөргө көрдөстө.
Ити кэнниттэн 2020-Схема бырайыактарын туһунан иһитиннэриини министиэристибэлэр, государственнай уонна чааһынай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ оҥордулар. Кинилэр бары кэриэтэ балаһыанньаны наһаа күүркэтэр наадата суох, ол да буоллар болдьохтору уонна үп-харчы объемун уларытарга, көннөрөргө тиийэбит диэтилэр. Егор Борисов туруорбут сорох боппуруостарыгар эппиэт тута бэрилиннэ. Ол курдук,  «Газпром» компания бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Виталий Маркелов  «Саха сирэ –Хабаровскай – Владивосток» газотранспортнай системаны тутууну саҕалааһын 2012 сыл ахсынньы ыйыгар госэкспертизаны ааһыахтаах Чайыҥда газ баайдаах сирин бэлэмнээһиҥҥэ инвестиция тоҕо бэриллиэхтээҕин көрдөрөр докумуон оҥоһуллуута бытааран көһөрүллүбүтүн иһитиннэрдэ.
РФ экономиканы сайыннарыыга миниистирин солбуйааччыта Андрей Соколов, биэдэмэстибэ СР Бырабыыталыстыбатын оһуобай экономическай зоналары тэрийиигэ сайаапкатын, итиэннэ тутуу уонна инфраструктура объектарын «Дальнай Восток уонна Байкал өрөгүйүөнүн 2018 сылга диэри социальнай –экономическай сайдыыта» ФСП киллэрэн туран «Соҕурууҥҥу Саха сирин кэлимник сайыннарыы» инвестбырайыагы структуралааһын кыаллыытын көрөргө бэлэмин биллэрдэ.
РФ айылҕа саппааһыгар уонна экологияҕа миниистирин солбуйааччыта Ринат Гизатулин хорҕолдьун баайдаах сирдэргэ лицензия боппуруоһа сотору көрүллүөхтээх диэн эрэннэрдэ.  «Росатом» госкорпорация генеральнай дириэктэрин бастакы солбуйааччыта Александр Локошин Элькон ХМК-тын тутууну бырайыактыыр докумуон оҥоһуллан бүтэр болдьоҕун балаҕан ыйыгар этиэхпит диэтэ.
«АЛРОСА» АК президенэ Федор Андреев кризис охсуутунан сибээстээн, үгүөрү үбү эрэйэр тимир руда бырайыактарын олоххо киллэрии болдьохторо сыҕарытыллыахтара, балартан Таежнай хайа-байытар комбинаты тутуу боппуруоһа өрө тутуллар диэн иһитиннэрдэ. Маныаха «ЕВРАЗ-групп» бэрэстэбиитэлэ, компания бу бырайыактарга кыттарын бигэргэттэ уонна  «АЛРОСА» АК-тан «ГМК «Тимир» ААО  акциятын хонтуруолунай пакетын атыылаһарга бэлэмин биллэрдэ.

Транспорт министиэристибэтэ Лена нөҥүө муостаны тутарга бэлэм
Канкун ГЭС-тын тутуу кэскилин тула туман дьайҕарбата. Россия энергетикаҕа министиэристибэтигэр дойду уматыкка уонна энергияҕа балаансатын учуоттаан туран,  промышленнос объектарын үлэҕэ киллэрии графиктарын Канкун ГЭС-тын кыаҕар наадыйыыны кытта холбуу көрөн анализтыырга сорудах бэрилиннэ. Федеральнай бюджет үбэ кыттыһар буоллаҕына, баҕар, бырайыак 2013-2015 сылларга «РусГидро» инвестиционнай программаҕа киллэриллиэҕэ.
Ити оннугар мунньахха Лена нөҥүө муостаны тутуу балаһыанньата быһаарылынна диэххэ сөп. РФ транспортка миниистирэ Максим Соколов боппуруос түргэнник сыҕарыйар түгэнигэр, муостаны тутуу бастакы түһүмэҕин 2013 саҕалыахха сөбүн иһитиннэрдэ. Ол гынан баран, бырайыак сыаната үрдүгүнэн уонна үп-харчы аҕыйаҕынан сибээстээн, бастакы түһүмэххэ массыына суолун тутуу эрэ киирэр. Бырайыагы үтүө күннэр турдахтарына, уларыта тутан, тимир суоллаах гынардыы оҥоруохтара. Бу этии Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин өйөбүлүн ылла уонна Аркадий Дворковиһынан биһирэннэ.

Улахан суолталаах боротокуол
РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Аркадий Дворкович мунньах түмүгүнэн  Россия өрөгүйүөннэри, дойду илиҥҥи өттүн, экономиканы сайыннарыыга уонна үп министиэристибэлэригэр толорооччу былаас интэриэстээх федеральнай уорганнарын уонна СР Бырабыыталыстыбатын кытта Дальнай Восток уонна Байкал өрөгүйүөнүн социальнай-экономическай сайдыыытын госпрограмматын, дойду федеральнай тус сыаллаах программаларын уонна РФ инвестиционнай фондатын, оһуобай экономическай зоналарын, итиэннэ сайдыы атын институттарын чэрчитинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин оҥорон таһаарар күүһүн, транспорын уонна энергетикатын кэлимник сайыннарыы Схематын олоххо киллэриини үбүнэн-харчынан хааччыйыы боппуруоһун көрөргө сорудах биэрдэ. Итини сэргэ экономиканы сайыннарыы уонна үп министиэристибэлэригэр федеральнай тус сыаллаах программалар чэрчилэринэн «Соҕурууҥҥу Саха сирин кэлимник сайыннарыы» инвестбырайыак инфраструктуратын объектарын тутууга харчы көрөргө, оттон РФ өрөгүйүөннэри сайыннарыыга министиэристибэтигэр инвестор-компаниялары кытта  «Соҕурууҥҥу Саха сирин кэлимник сайыннарыы» бырайыак промышленнай уонна инфраструктурнай объектарын тутуу уонна үлэҕэ киллэрии графигар сүбэлэһэн, биир быһаарыныылары ылынарга сорудах бэрилиннэ.
Экспертэр өрөспүүбүлүкэҕэ улахан суолталаах боротокуолунан ааттыыр докумуоннарыгар, киһи сэргиир атын пууннара эмиэ бааллар. Бүтэһиктээхтик боротокуол барыларыттан сөбүлэҥ ылыллыбытын кэнниттэн, арыый хойутаан баттаныаҕа.  Ол иннинэ бу дьыл алтынньы ыйыгар Аркадий Дворкович биэрбит сорудахтарын толоруллуутун хонтуруоллаан өссө биир мунньаҕы ыытыаҕа.  Ону сэргэ кини, Егор Борисов Саха сиригэр сир сэдэх металларын хостооһун кэскиллээҕин бэлиэтээбитигэр хоруйдаан, бу темаҕа туспа мунньаҕы былаанныырга этии киллэрдэ.
СР Президенэ РФ Бырабыыталыстыбатын дьиэтигэр ыытыллыбыт мунньах түмүктэриттэн астыммытын биллэрдэ.
– Саамай сүрүнэ диэн үөскээбит уустуктары быһаарар уолдьаспытын өйдөөтүлэр. Билигин бары кыттааччылар үлэҕэ тардылыннылар, кэпсэтии бырабыыталыстыба таһымыгар ыытыллар, ол аата биһиги Схеманы салгыы олоххо киллэрэр үлэни сотору сөптөөх суолга туруоруохпут, – диэн түмүктээтэ Егор Борисов.