2013 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр бюджет уонна нолуок бэлиитикэтин туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин бюджекка сыһыаннаах Анал этиитэ

Ытыктабыллаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын чилиэннэрэ, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара, уопсастыба бэрэстэбиитэллэрэ, судаарыстыбаннай былаас федеральнай уорганнарын сирдээҕи-уоттааҕы уорганнарын салайааччылара! Ытыктабыллаах коллегаларым!

Сотору кэминэн биһиги киэҥ дьүүллэһиини ааһан олус уустук быһаарыыны ылынаары сылдьабыт – ити 2013 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджета. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятыгар сөп түбэһиннэрэн 2013 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин бюджетын оҥоруу стратегиятын сүрүн хайысхаларын бюджекка сыһыаннаах Анал этии быһыытынан эһиэхэ тиэрдэбин.
Сыл аннараа өттүгэр 2012-2014 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр бюджет бэлиитикэтин туһунан Анал этиибин оҥорбутум. Бу кэм устата элбэх саҥа бэлиэ түгэннэр уонна уларыйыылар буоллулар, олортон ураты суолталааҕынан Российскай Федерация Президенин талыы буолар. Ити түмүгүнэн Россия олоҕор-дьаһаҕар саҥа түһүмэх саҕаланна. Экономикаҕа, социальнай эйгэҕэ, демографияҕа, доруобуйа харыстабылыгар, үөрэххэ уонна наукаҕа, судаарыстыбаны салайыы тиһигин тупсарыыга, кыах иһинэн уонна табыгастаах олорор дьиэнэн хааччыйыыга, олорор дьиэ уонна коммунальнай өҥө хаачыстыбатын тупсарыыга судаарыстыба уһун кэмнээх бэлиитикэтин туһунан Россия Президенин 2012 сыл ыам ыйын 7 күнүнээҕи Ыйааҕар дойду салалтата ааспыт сылларга экономикаҕа, бэлиитикэҕэ уонна социальнай эйгэҕэ ыыппыт далааһыннаах уларыта тутууларын салгыы сайыннарар хайысхаламмыттара.
Биһиги ыытар бэлиитикэбит өрөспүүбүлүкэ гражданнарын олохторун-дьаһахтарын таһыма үрдээһининэн сыаналаныахтаах. Онон бюджеты ороскуоттааһын ис хоһооно сүрдээх дириҥ, тоҕо диэтэххэ, онуоха олоҕуран гражданнар уйгуларын таһыма үрдүүр, итиэннэ экономика сүрүн салаалара уонна сиэктэрдэрэ түргэн сайдыыны ылаллар, социальнай хамсааһын тахсар, биһиги табаары оҥорон таһаарааччыларбыт күрэстэһэр кыахтара үрдүүр.

Ааспыт сыллааҕы бюджекка сыһыаннаах Анал этиибин олоххо киллэриини ырытыыттан сиэттэрэн бюджет бэлиитикэтин сүрүн түмүктэрин туһунан этиэхпин баҕарабын.
2020-Схема бырайыактарын олоххо киллэрии иһинэн ньиэптээх сирдэри туһаҕа таһаарыы, алмаас хостооһунугар сир аннынааҕы рудниктары үлэҕэ киллэрии, тимир суол инфраструктарын сайыннарыы түмүгэр кэнники түөрт сылга өрөспүүбүлүкэ регионнааҕы баалабай бородууктата 1,8 төгүл улаатта, дьиҥ суоттааһынынан 13% үрдээтэ.
Быйыл нолуок киириитэ 57 млрд. солкуобайга тэҥнэстэ, онуоха ордук улахан өлүүнү барыстан киирии нолуога (38%), ФСДН (21%), туһалаах сир аннын баайын хостооһун нолуога (12%), баай-дуол нолуога (12%) ылаллар. Сир баайын хостуур тэрилтэлэр АЛРОСА, Сургутнефтегаз, Якутуголь, Транснефть өрөспүүбүлүкэҕэ сүрүн нолуок киллэрээччилэринэн буолаллар. 2012 сылга бюджет бэйэтин дохуотуттан ити тэрилтэлэр ылар өлүүлэрэ 62% тэҥнэстэ. Кэнники түөрт сылга нолуок киириитэ 13 млрд. солкуобайынан үрдээтэ.
Россияҕа биир бастакынан өрөспүүбүлүкэ бу сылтан бюджеты программнай-тус сыаллаах ньыманан оҥорууга көстө. Судаарыстыба экономика салааларын уонна социальнай эйгэни көдьүүстээхтик өйүүрэ бу хайысхалары үбүлээһинтэн тутулуктаах, ону кэккэ хаачыстыбалаах көрдөрүүлэринэн сыаналыахха сөп. 2012 сылга өрөспүүбүлүкэ бюджетын ороскуоттуур чааһын 95%-гар 37 судаарыстыбаннай программа киирэр (2011 сылга - 16%).
Бюджет тэрилтэлэрин сметанан үбүлээһинтэн өҥөнү оҥорууга судаарыстыба сакааһын толорорго анаан субсидия биэриигэ көһөрдүбүт.
Ааспыт сыллааҕы бюджекка сыһыаннаах Анал этии сүрүн тосхоллорун учуоттаан, судаарыстыбаннай программалар ороскуоттара бюджет эйгэтигэр хамнаһы урутаан үрдэтиигэ, олорор дьиэни тутууга, тыа хаһаайыстыбатыгар оҥорон таһаарыыга, дьоҕус уонна орто урбаан өйөбүлүгэр, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун көҕүлүүргэ, социальнай көмө чопчу аадырыстаах буоларын ситиһиигэ, доруобуйа харыстабылын уонна үөрэхтээһини модернизациялааһын программаларын олоххо киллэриигэ, сайдыбатах инфраструктураттан сылтаан үөскүүр хааччаҕы туоратарга, физкультура уонна спорт сайдыытыгар, олорор дьиэ-коммунальнай хаһаайыстыба үрдүү турар сыаналарын уонна тарыыптарын тохтотууга, Суол фондатын олохтооһуҥҥа, социальнай хайысхалаах рейстары субсидиялааһыҥҥа, хочуолунайдары уматык чэпчэки көрүҥэр көһөрүүгэ, тыа хаһаайыстыбатын сүрүн фондаларын саҥардыыга, норуот уус-уран оҥоһуктарын өйөөһүҥҥэ, норуот көҕүн олоххо киллэриигэ, Норуоттар сомоҕолоһууларын уонна доҕордоһууларын сылын ыытыыга туһуламмыттара.
Социальнай бэлиитикэ эйгэтигэр ылыныллар дьаһаллар кэнники биэс сыллааҕы ситиһиилэри тупсарар хайысхалаахтар. Бу сыллар устата нэһилиэнньэ харчынан дьиҥ дохуота 16%, ыйдааҕы орто хамнас 25% үрдүүллэрин ситистибит, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ахсаанын бүттүүн үүнүүтэ салҕанар.
Ол иһин 2012 сылга өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын ороскуоттуур чааһыгар социальнай-култуурунай эйгэҕэ туһаайыллар 11 судаарыстыбаннай программаны олоххо киллэрэргэ бюджет сириэстибэтин аҥаарыттан ордуга көрүллэр, ити 65 млрд. солкуобайга тэҥнэһэр. Итини тэҥэ үөрэх сайдыытыгар бюджет ороскуотун 19%, доруобуйа харыстабылыгар – 14%, социальнай бэлиитикэҕэ – 13% ыытыллар.
Бу сылга 11,5 млрд. солкуобай нэһилиэнньэҕэ социальнай төлөбүрдэри оҥорууга ыытыллыаҕа, ити 2011 сыл көрдөрүүтүттэн 33% элбэх.
8 млрд. солкуобай тыа хаһаайыстыбатын өйөбүлүгэр ыытыллыаҕа, ити түмүгэр тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин 9 тыһ. үлэһитэ, 4,5 тыһ. бааһынай хаһаайыстыбата  дохуоттаналлара мэктиэлэнэр уонна 80 тыһ. кэтэх хаһаайыстыба өйөбүл ылыаҕа.
Быйыл олорор дьиэ-коммунальнай хаһаайыстыба өйөбүлүгэр 17 млрд. солкуобай ыытылынна, ити түмүгэр нэһилиэнньэ коммунальнай өҥө бэйэҕэ турар сыанатыттан ортотунан 43 эрэ бырыһыанын төлүүр, онтон хотугу уонна арктическай улуустар олохтоохторо 7-эн 31 бырыһыаҥҥа эрэ диэри төлүүллэр. ОДьКХ ороскуотун 60 бырыһыана бюджет суотугар толуйулларын бэлиэтээн этэбин, ити көрдөрүү Россия үрдүнэн сыччах 12 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэр.
2012 сылга өрөспүүбүлүкэ Инвестиционнай программатын лимиитин 36 бырыһыана (19 млрд. солкуобайтан ордук) социальнай объектары тутууга ыытыллыаҕа, итини таһынан 17 бырыһыана олорор дьиэни тутууга, 18 бырыһыана транспорт комплексыгар ыытыллыаҕа.
Муниципальнай тэриллиилэргэ бюджет ыккардыларынааҕы трансфертар, ааспыт сыллааҕыттан 20% үрдээн, 14 млрд. солкуобайга тиийдилэр. Ити барыта олохтоох бюджеттар дохуоттаах чаастарын 55% хааччыйда.
Бюджет отчуотун тутулун функциональнай классификациялааһынтан программа бириинсибинэн олохтоноругар көһөрөн, тус сыаллаах көрдөрүүлэри ситиһиини хонтуруоллаан, бюджеты толоруу хаамыыта аһаҕас буолара ситиһилиннэ, ону тэҥэ бюджет бэлиитикэтин сүрүн проблемалара ырылхайдык көһүннүлэр:
Бастакынан. Экономиканы диверсификациялааһын саҥа производствоны олохтуурга инновационнай хайысхаҕа көһүүнү ирдиир. Ону тэҥэ билигин дьайар экономика уонна үп бэлиитикэтэ өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтигэр сүрүн дьарыгынан буолар салаалары инновационнай сайыннарыыга толору көҕүлээбэт, ол иһигэр тыа хаһаайыстыбатыгар, ОДьКХ-ҕа, энергетикаҕа, транспорка. Саҥа производстволары тэрийэргэ инфраструктураны олохтуурга төһүү буолбат. Сириэстибэ баар курдук, ол эрээри инновацияҕа угуу көдьүүстээх механизмнара оҥоһулла иликтэр.
Иккиһинэн. 2009-2010 сылларга өрөспүүбүлүкэ экономикатын бюджетын эйгэтин тэрилтэлэрэ аныгы экономика усулуобуйатыгар сөп түбэһэр хамнаһы төлөөһүн саҥа тиһигэр көспүттэрэ. Ол эрээри ииттинэн олоруу муҥутуур алын кээмэйинээҕэр намыһах хамнастаах үлэһиттэр ахсааннара аҕыйаабат, онтон хамнас алын кээмэйэ ииттинэн олоруу муҥутуур алын кээмэйин 76% тэҥнэһэр. Хамнас фондатын тутулугар бириэмийэҕэ ананар үп дуона суох өлүүнү ылар, ол иһин хамнас көҕүлүүр функцията олоххо киирбэт. Ону тэҥэ көдьүүһэ суох ороскуоттар таһаарыллаллар, ол иһигэр салайар аппарат уонна хааччыйар персонал ылар өлүүтэ үрдүгэ киирэр.
Үсүһүнэн. Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөрү оҥоруу уонна ону үбүнэн хааччыйыы саҥа механизмнарыгар аатыгар эрэ диэн сыһыаннаһыы куттала баар.
Салайыы үлэтин судургутутар электроннай бырабыыталыстыбаны киллэрии күлүгэр тэрилтэ сулууспалаахтарын уонна үлэһиттэрин ахсаана эбиллэн иһэр. Нэһилиэнньэҕэ судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөрү оҥорууга чиновниктар бэйэлэрин функцияларын чопчу өйдүөхтээхтэр уонна ону тутуһуохтаахтар. Ити кинилэр үлэлэрин сүрүн туһаайыыта буолар. Онуоха чиновниктар бэйэ-бэйэлэрин хатылаһар уонна быстах үлэлэрэ суох буолуохтаах.
Төрдүһүнэн.  Бөдөҥ бизнес инвестицияҕа көҕүн күлүгэр дьоҕус уонна орто урбаан сөптөөх көмөнү ылбат, ол иһигэр олохтоох оҥорон таһаарааччы уонна өҥө оҥорооччу урбаанньыттар. Ити иэс биэрии  уонна кредитинэн хааччыйыы ситэтэ суоҕуттан тахсар. Дьоҕус уонна орто тэрилтэлэр тардыбыт инвестициялара быйыл баара-суоҕа 2,4 млрд. солкуобайга тэҥнэстэ. Ити регионнааҕы баалабай бородуукта уонна өрөспүүбүлүкэ бюджетын ороскуотун кээмэйин кытта тэҥнээтэххэ, адьас кыра таһым.
Бэсиһинэн. Кытаанах кэмчилээһиҥҥэ көһөр уонна дуоһунастаах сирэйдэр тус эппиэтинэстэрин олохтуур сыалтан бюджет үбүн ороскуоттуурга былаас бары таһымын уорганнарын эппиэтинэһин үрдэтии эрэйиллэр.
Бюджет тэрилтэлэрин энергияны уонна ресурсалары кэмчилииргэ көҕүлүүр механизмнар олоххо толору киирэ иликтэр. Быйыл бюджет ороскуоттарын көдьүүһүн үрдэтэр хайысхалаах 16 эрэ муниципальнай программа ылылынна.
Бюджет ороскуоттарыгар түмүгү ситиһэргэ уонна көдьүүстээхтик ороскуоттуурга сөптөөх быһаарыы ылыллыбат. Итини тэҥэ инвестиция тардыахха сөптөөх туһаайыылары бюджеттан быһаччы үбүлүүртэн аккаастанар кэм кэллэ.
Алтыһынан. Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай сакаастары түһэрии сүүртээһинэ ситэ илик. Сакааһы түһэрии хаачыстыбатын тупсарарга уонна сыананы түһэрэргэ бастакы олугунан күрэстэһии баар буолуохтаах. Билиҥҥитэ судаарыстыбаннай уонна муниципальнай сакаастар хоруупсуйаны кытта ыкса сибээстээхтэр. Итинник көстүүлэри кытаанахтык уодьуганныахха, итиэннэ бюджет үбүн ороскуоттааһын хаачыстыбатын сыаналааһыҥҥа көһүөххэ. Хоруупсуйа көстүүлэрин олох суох оҥорор ньымалар билигин да оҥоһулла иликтэр.
Ытыктабыллаах коллегаларым!
Үөһэ ыйыллыбыт проблемалартан сэдиптээн, бюджет бэлиитикэтин сүрүн сыала уонна соруга өрөспүүбүлүкэ уһун кэмнээх сайдыытын олоххо киллэриигэ туһуланыахтаах.
Бастакынан. 2025 сылга диэри кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытын уонна 2030 сылга диэри сүрүн хайысхаларын программата оҥоһуллубута уонна туспа Ыйааҕынан 2012-2016 сылларга өрөспүүбүлүкэ сайдыытын хайысхалара ылыныллыбыттара.
Биһиги 2012-2017 сылларга экономика бюджетын эйгэтин үлэһиттэрин хамнаһын уонна өрөспүүбүлүкэҕэ хамнас муҥутуур алын кээмэйин үрдэтии концепциятын, 2016 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай стратегията уонна 2030 сылга диэри сүрүн хайысхалара диэн саҥа программнай докумуоннары олоххо киллэриини саҕалаатыбыт.
2013-2016 сылларга тыа сирин кэлим сайдыытын программата, итиэннэ солуок фондатын туһунан сокуон бырайыага оҥоһуллар.
Бюджеты былааннааһын ити уһун кэмнээх программалары кытта сыһыары тутуллан ыытыллыахтаах. Ыйыллыбыт докумуоннары олоххо киллэрэргэ бюджет ресурсаларын түмүү уһун кэмнээх дьаһалларын быһаарарга анаан Өрөспүүбүлүкэ бюджетын стратегиятын оҥоруу сүрүн сорукпутунан буолар.
Иккиһинэн. Бөдөҥ бизнес көдьүүстээх инвестиционнай бэлиитикэтин үтүөтүнэн, Fitch Ratings норуоттар ыккардыларынааҕы рейтинговай агентство быһаарыытынан Саха сирэ бэйэтин кредитнэй рейтинин «Бигэ» диэн билгэлэнэр инвестиционнай категорияҕа диэри аан бастаан үрдэттэ. Россияҕа маннык инвестиционнай рейтини Москва, Санкт-Петербург уонна Татарстан эрэ ылбыттара.
Өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай стратегиятын быһыытынан инвестицияны тардарга уонна өйүүргэ аналлаах үбүлээһин уонна нолуоктааһын механизмын олохтуохтаахпыт, ол иһигэр Быһаччы инвестициялар фондаларын, Судаарыстыба уонна чааһынайдар алтыһыыларын сайыннарыы киинин үлэтин тэрийиэхтээхпит.
Үсүһүнэн. Бюджет бэлиитикэтэ Саха сирин олохтоохторун олохторун-дьаһахтарын хаачыстыбатын тупсарыыга туһуланыахтаах. Бу сүрүн соругу быһаарар инниттэн бюджет дохуотун үрдэтэри таһынан, судаарыстыба актыыптарынан хааччыйан, эбии үбү тардыахтаахпыт.
Судаарыстыба ороскуоттарын көдьүүһүн үрдэтиэхтээхпит, ол иһигэр судаарыстыбаннай тэрилтэлэр ситимнэрин уонна олор оҥорор өҥөлөрүн хаачыстыбатын тупсаран туран.
Федеральнай контрактнай тиһиги киллэриигэ олоҕуран, судаарыстыба сакаастарын түһэрии тиһигин тосту уларытыы ирдэнэр.

Ытыктабыллаах табаарыстар!
Судаарыстыба бюджетын сүнньүнэн буолар нолуок бэлиитикэтин  уонна бюджет дохуотун олохтооһун сүрүн хайысхалара өйдөнүмтүө уонна толорорго булгуччулаах буолуохтаахтар.
Бастатан туран, баар нолуокка чэпчэтиилэри тиһиктииргэ, нолуогу дьаһайыы проблемаларын быһаарарга уонна оҥорон таһаарыыны модернизациялыыр, инновациялары олоххо киллэрэр сыалтан нолуокка преференциялары олохтуурга бары нолуоктарга уонна хомуурдарга инвентаризация ыытыахтаахпыт. Ити орто уонна уһун болдьоххо бюджет туруктаах буолуутун хааччыйар ньыманы олохтуурга көмөлөһүөҕэ, биир өттүнэн бөрүкүтэ суох экономическай процесстарга кэмигэр утарылаһар кыаҕы үөскэтиэҕэ, атын өттүнэн экономическай сайдыы биһирэмнээх тэтимин чөлүгэр түһэрэргэ мэктиэ буолуоҕа.
Итини таһынан, инвентаризацияны ыытыы түмүгүнэн публичнай былаастар таһымнарын ыккардыларыгар (федеральнай киин, регионнааҕы былаас уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара) боломуочуйалары тыырсыыны быһаарарга олук буолуоҕа.

Иккиһинэн, дьоҕус уонна орто бизнес сайдыытын көдьүүһүрдэргэ судаарыстыба хаһаайынныыр субъектарга усулуобуйаны тэрийии эрэ көмөтүнэн кыттыһарын бэлиэҕэ ылан, дьоҕус уонна орто бизнеһи нолуоктааһыны судургутутуу үлэтин салгыы ыытыахтаахпыт, ол иһигэр патенынан нолуоктааһыны олоххо киллэриини салгыахпыт.

Үсүһүнэн, нолуок төлөөччүлэрин барыларын учуокка хабыыны хааччыйан, саҥа оҥорон таһаарааччылары тэрийэн нолуок төлөөччүлэр ахсааннарын элбэтэн, өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар кэскиллээх нолуок төлөөччүлэри тардан, бөдөҥ нолуогу төлөөччүлэри кытта быһаччы үлэлээн, бюджет дохуоттаах чааһын улаатыннарыыга ураты болҕомто ууруохтаахпыт. Нолуок уонна нолуоктан ураты дохуоттар киириилэрин үрдэтэргэ уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин түмүллүбүт бюджетыгар нолуок ситэ хомуллубат буолуутун аччатарга  уһун кэмнээх кэлим былаан оҥоһуллуоҕа. Ити хаһаайынныыр субъектар үбү кытта үлэлэрэ аһаҕас буолуутун хааччыйыаҕа, нолуоктан куота сатааччылары арыйарга көмөлөһүөҕэ, итиэннэ ночооттоохтук үлэлиир тэрилтэри барыстаах оҥоруу ситиһиллиэҕэ.
Итини таһынан, хамнаһы кистээһини тохтотор тэрээһиннэри ыытыы ирдэниллэр, үлэ биэрээччилэр үлэһиттэргэ ииттинэн олоруу алын кээмэйиттэн намыһаҕа суох хамнаһы төлүүллэрин хааччыйалларыгар, хамнас үрдээһинин тэтимин тутуһууга хонтуруол олохтонуоҕа.

Төрдүһүнэн, билэргит курдук, 2020 сылга диэри дойду социальнай-экономическай сайдыытын концепциятыгар саҥардыллыбыт технологическай базаҕа көһүү көрүллэр. Бу баараҕай сорук буоларын эһиги бары өйдүүгүт. Саҥа инновационнай экономикабыт сирдээҕи-уоттааҕы инфраструктуратыгар биллэр уларытыылары киллэрэрбит ирдэнэр. Нолуогу төлөөччүлэр саҥа технологияҕа уонна инновацияҕа үп угалларыгар, кинилэр инновацияҕа көхтөрүн үрдэтэргэ сөптөөх нолуоктааһын көрүҥнэрин киэҥник туһаныахтаахпыт. Бастатан туран, ити Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата биһиги сирбитигэр-уоппутугар үлэлиир бөдөҥ нолуогу төлөөччүлэри кытта үлэтигэр сыһыаннаах.
Бэсиһинэн, нолуок бэлиитикэтин тупсарыы бэйэ дохуот киллэрэр базатын сайыннарыыга уонна олохтоох бюджеттар тэҥнэниилэрин хааччыйыыга олоҕуруохтаах. Олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара муниципальнай баайы-дуолу, сирдэрин-уоттарын ресурсатын кыаҕын учуоттуурга уонна туһанарга тардыһыылара күүһүрүөхтээх.
Нолуоктан киирии нормативтара уһун кэмҥэ уларыйбаттарын сөбүнэн ааҕабын. Ити олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара бэйэлэрин дохуоттарын кэккэ сылларга билгэлииллэригэр кыах биэриэҕэ уонна кинилэр бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар баар нолуок базатын сайыннарарга көхтөрүн үрдэтиэҕэ. Бу хайысхаҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата быһаччы дьаһаллары ылыныахтаах.  

Ытыктабыллаах коллегаларым!
Бюджеты торумнааһын уопсай соруктарын сэргэ, үүнэр 2013 сылга бюджет ороскуоттарын сорох сүрүн туһаайыыларыгар тохтуохпун баҕарабын.
Бастакынан, нэһилиэнньэ олоҕун тупсарарга тутаах миэстэни, биллэн турар, хамнас ылар. Үлэбит бу хайысхатыгар 2012-2017 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин экономикатыгар бюджет эйгэтин үлэһиттэрин хамнастарын уонна хамнас муҥутуур алын кээмэйин улаатыннарыы концепциятынан салайтарабыт. Өрөспүүбүлүкэ экономикатыгар ииттинэн олоруу алын кээмэйиттэн намыһах хамнастаах үлэ миэстэлэрин проблематын 2014 сылга диэри быһаарыы сүрүн сорукпутунан буолар.
Хамнас алын кээмэйэ өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлиир кыахтаах нэһилиэнньэҕэ олохтоммут ииттинэн олоруу алын кээмэйин кэрдииһигэр диэри 2014 сыл тохсунньу 01 күнүгэр дылы хас да түһүмэҕинэн тиэрдиллиэхтээх. Оччоҕуна эрэ хамнас үлэ иһин төлөбүр эйгэтигэр судаарыстыба сүрүн функциятын мэктиэтинэн буолуоҕа уонна үлэһит илии ахсаанын чөлүгэр түһэрэр дьайыытын үрдэтиэҕэ.
2012 сылы кытта тэҥнээтэххэ, өрөспүүбүлүкэ бюджетын үлэһиттэрин хамнастарын фондатын уопсай кээмэйэ 8 млрд. солкуобай эбиллэн, 2013 сылга 58 млрд. солкуобайга тиийиэ. Ол судаарыстыбаннай бюджет 2013 сылга сабаҕаланар ороскуотун 44% тэҥ.
Биһиги намыһах квалификациялаах уонна үрдүк хамнастаах үлэһиттэр ылар хамнастарын кээмэйэ арыттаһыытын кыччатыыга ураты болҕомтону ууруох тустаахпыт.
Иккиһинэн. Дьоҕус уонна орто урбааны сайыннарарга уонна күрэстэһэр кыахтарын күүһүрдэргэ табыгастаах усулуобуйаны тэрийэр уонна хааччыйар инниттэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Солуогун фондатын кээмэйэ 2013 сыл бүтүүтүгэр 2 млрд. солкуобайга, оттон 2016 сылга 4 млрд. солкуобайга диэри улаатыннарыллыаҕа. Онуоха дьоҕус уонна орто урбааны нолуоктааһын тиһигэ судургутуйуохтаах, итини хааччыйар ньыма чопчу, дьоҥҥо-сэргэҕэ өйдөнүмтүө буолуохтаах, итиэннэ онуоха тииһинии кэҥиэхтээх.
Үсүһүнэн. Тыа сирин кэлим сайдыытын туһунан Ыйаах тыа хаһаайыстыбатын уонна сүрүннээн тыа сирин өйөөһүнү хаачыстыба өттүнэн күүһүрдүөҕэ.
Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын бигэ оҥорууга туһуланар эрэ буолбакка, тыа сирин нэһилиэнньэтин хаачыстыба өттүнэн чыҥха атын олоҕун-дьаһаҕын торумнуур дьаһаллары олоххо киллэрии былааннанар — ол инженернэй инфраструктураны уонна поселениелары тупсаҕай оҥорууну сайыннарыы, олорор дьиэ хаачыстыбатын уонна табыгастаах буолуутун тупсарыы, суолу-ииһи оҥоруу, кадрдары олохсутуу, социальнай инфраструктураны сайыннарыы, тыа сиригэр предпринимательскэй, социальнай хайысхалаах, уопсастыбаннай суолталаах көҕүлээһиннэри өйөөһүн.
Бу дьаһалларга барыларыгар судаарыстыба улахан ороскуоту сүгүөҕэ.
Төрдүһүнэн. Олорор дьиэни тутууну өйөөһүн ньымаларын уонна хайысхаларын кэҥэтии ирдэниллэр, чуолаан тыа сиригэр.
Кэнники сылларга олорор дьиэлэрин усулуобуйата тупсарыллыахтаах гражданнар категорияларын кэрискэтэ биллэрдик кэҥээн иһэр — 2012 сылга суобаһа суох тутааччылартан эмсэҕэлээбиттэр, 5 уонна онтон элбэх оҕолоох ыаллар, 3 игирэ оҕолоохтор, тулаайах оҕолор, бюджет эйгэтин үлэһиттэрэ уо.д.а. категориялар эбилиннилэр. Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээннэрин олорор дьиэнэн толору хааччыйыы түмүктэнэн эрэр. Итини сэргэ социальнай олорор дьиэ тутуллар, пилотнай бырайыак олоххо киирэр.
2011-2012 сылларга олорор дьиэни тутууну судаарыстыбаттан өйөөһүн кээмэйэ 2,7-тэн 3 млрд. солкуобайга диэри улаатта. Ол түмүгэр олорор дьиэни тутуу уопсай кээмэйэ 318-тан 350 тыһ. кв. м диэри улаатта. 2013 сылга 400 тыһ. кв. м иэннээх олорор дьиэни тутар сорук турар, ол иһигэр — 170 тыһ. кв. м итэҕэһэ суох кээмэйдээх кэтэх олорор дьиэни.
Бэсиһинэн. Өрөспүүбүлүкэ доруобуйа харыстабылын салаатын модернизациялааһыҥҥа 2012 сылга 4,7 млрд. солк. көрүллүбүтэ. Олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын медицинскэй көмөнү оҥорууну тэрийиигэ боломуочуйалара өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын уорганнарыгар бэриллибитинэн, кэлэр сылга өрөспүүбүлүкэ бюджетын үбүгэр эрэ суоттаныах тустаахпыт.
Онуоха өрөспүүбүлүкэҕэ онкология, кардиология уонна наркология кииннэрин тутууну саҕалааһын кэскиллээх сорукпутунан буолар, оттон медицинскэй көмөнү оҥоруу хаачыстыбатын тупсарыы итиэннэ нэһилиэнньэни барытын, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэ суола-ииһэ суох уонна ыраах баар нэһилиэнньэлээх пууннар олохтоохторун диспансеризациянан хабыы — күннээҕи сорукпут.
Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин аппаратын кытта бэҕэһээҥи кэпсэтии кэнниттэн бу хайысхаҕа түгэҕэ көстүбэт үлэ күүтэр эбит диэн түмүккэ кэллим. Сорох соруктары хаттаан сөргүтүөх тустаахпыт.
Алтыһынан. Сыллата уонтан итэҕэһэ суох саҥа оскуоланы тутарга сорукпутун салгыы толоробут — кэнники аҥардас 5 сыл устатыгар хаарбах уонна саахалланар туруктаах оскуолалар ирээттэрэ 21 %-тан 9 % диэри кыччаата. Бу ситиһии үөрэтии хаачыстыбатын үрдэтэри ирдиир.
Оҕо садтарынан хааччыйыы проблемата билигин да сытыытык турар — 1 сааһыттан 7 диэри саастаах оҕолор 66% эрэ оскуола иннинээҕи үөрэҕинэн хабыллаллар, ол иһигэр тыа сиригэр — 70%, Дьокуускай к. — 50%.
Ол иһин өрөспүүбүлүкэҕэ 100 оҕо садын тутуу уонна уларытан тутуу инвестиционнай бырайыагын концепциятын олоххо киллэрэр инниттэн Уларыта тутуу уонна сайдыы норуоттар икки ардыларынааҕы баанын уонна Дальнай Восток сайдыытын фондатын кытта үлэ ыытыллар.
Бу хайысхаҕа оскуола иннинээҕи үөрэтиигэ чааһынай өҥөнү өйөөһүн дьоһун миэстэни ылыахтаах — билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 33 чааһынай оҕо сада үлэлиир, онно 4 тыһ. оҕо сылдьар. Ити эрээри биһиги социальнай суолталаах өҥө бары көрүҥэ күрэстэһии төрүтүгэр оҥоһулларын хааччыйыах тустаахпыт.
Социальнай өйөбүл дьаһаллара өҥөҕө наадыйар нэһилиэнньэ хас биирдии категориятыгар иэҕиллиэхтээхтэр: үлэлиир кыаҕа суохха — аадырыстаах уонна кимиилээхтик быһаарыы өттүгэр, үлэлиир кыахтаахха — социальнай хантыраакка көһүү суолунан, ол иһигэр кэтэх хаһаайыстыбаны тэринэригэр.
Инбэлииттэр олохторун чэпчэтэргэ туһаайыллыбыт «Хааччаҕа суох эйгэ» судаарыстыбаннай программаны бастакы уочарат олоххо киллэрии хааччыллыахтаах.
Быйыл биһиги инбэлиит оҕолорго аналлаах Өрөспүүбүлүкэтээҕи реабилитациялыыр киини бырайыактыыр үлэни ыытан, 2014 сылга тутууга быһаччы киириэхтээхпит.
Сэттиһинэн. Өрөспүүбүлүкэ экономикатыгар инновацияны киллэрэргэ бары наадалаах инструменнар оҥоһуллаллар. Ол курдук, экономика сайдыытыгар туһуламмыт бырайыактары инвестициялааһыны саҕалыахтаах «Якутия» венчурнай хампаанньа номнуо тэрилиннэ. Технопарка үлэтэ-хамнаһа Научнай уонна үрдүк технологиялаах оборудованиены элбэх буолан туһаныы киинигэр олоҕуруохтаах.
Хотугулуу-илиҥҥи федеральнай университет иһинэн тэриллибит Интеллектуальнай бас билии киинэ өрөспүүбүлүкэ Эргиэн-промышленнай палататын уонна Интеллектуальнай бас билиигэ федеральнай сулууспаны кытта бииргэ үлэлиэхтээх.
Өрөспүүбүлүкэ экономикатын сайыннарыыга судаарыстыба уонна бизнес бииргэ үлэлээһиннэрин хааччыйыыга өрөспүүбүлүкэ Инвестиционнай стратегиятын сүнньүнэн тэриллэр сайдыы институттарын нөҥүө саҥа наукоемкай уонна ресурсаны кэмчилиир технологиялар киллэриллиэхтээхтэр.
Бүгүн ыйбыт тутаах туһаайыыларым социальнай-экономическай сайдыыбыт уопсай бэлиитикэтин чэрчитинэн бары хайысхалары хабар буолбатахтар эрээри төрүт суолталаахтар.
Саха сиригэр суолталаах хайысхалары өйдөөн туран, бюджеттар икки ардыларынааҕы сыһыаны сайыннарыыга болҕомтону ууруохтаахпыт. Онуоха өрөспүүбүлүкэ былааһын бары салаалара, ол иһигэр дьокутааттар кыттыыны ылыахтаахтар.
Бастакыта. Хамнас фондатын, коммунальнай уонна да атын күннээҕи ороскуоттары киллэрэн туран, биир кэлим нормативтарынан ороскуоттааһыны билинэн, Муниципальнай тэриллиилэри үбүнэн-харчынан өйөөһүн фондатын торумнааһыҥҥа түһүмэҕинэн көһүүнү олоххо киллэриэх тустаахпыт. Онуоха өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын толоруу кэмигэр бары муниципальнай тэриллиилэргэ тэҥ сыһыан ирдэнэр, кэккэ муниципальнай тэриллиилэри уһулуччу тутан ойдом быһаарыылары ылартан аккаастаныах тустаахпыт.
Иккиһэ. Өрөспүүбүлүкэ объектарын уонна дьаһалларын тус сыаллаах федеральнай программаларга уонна Федеральнай инвестиционнай аадырыстаах программаҕа киллэрэргэ бюджет сайаапкаларын көмүскээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ толорор былааһын уорганнарын үлэлэрин тупсарыы ирдэниллэр. Биһиги федеральнай бюджеттан субсидияны тардыы үрдүк тэтимин оннунан хаалларыах тустаахпыт — быйыл 64 млрд. кэриҥэ солкуобай киллэриллэрэ былааннанар, ити 2008 сыл таһымыттан 5 төгүл элбэх, оттон ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, 31% элбэх.
Быйыл биһиги 2013-2015 сыллардааҕы хапытаалынай тутуу объектара уонна да атын хайысхалар федеральнай бюджеттан үбүлэнэллэрин туһугар 238 млрд. солкуобайдаах бюджет сайаапкаларын ыыттыбыт.
Федеральнай бюджеттан бэриллэр үбү толору уонна кэмигэр туһаҕа таһаарар үлэни сайыннарыы итинтэн итэҕэһэ суох суолталаах соругунан буолар.
Үсүһэ. Дальнай Восток уонна Байкал регионнарын сайыннарыы туһунан федеральнай сокуон барылын ырытан оҥорууга Саха сирэ сайдар сүҥкэн кыахтааҕын, олус уустук сирдээх-уоттаах хаһаайыстыбалаах регион быһыытынан уратыларын болҕомтоҕо киллэрэр сыалтан федеральнай киини кытта ымпыктаах-чымпыктаах үлэни ыытыахха наада.
Төрдүһэ. 2025 сылга диэри Дальнай Восток уонна Байкал регионнарын социальнай-экономическай сайдыыларын стратегиятын дьаһалларын сүнньүнэн үлэлиир кыахтаах нэһилиэнньэни олохсутарга уонна үрдүк квалификациялаах кадрдары тардар туһуттан Дальнай Востокка олорор дьону-сэргэни быһаччы өйүүр механизмнары чөлгө түһэриигэ федеральнай уорганнары кытта үлэни ыытыах тустаахпыт.
Бэсиһэ. Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбата Бюджет Кодексатын 93.2 ыстатыйатын балаһыанньатынан Уһук Хоту оройуоннарга оттугу атыылаһан, тиэйэн аҕалыыга бюджет кредиттэрин юридическай сирэйдэргэ биэрэр быраабы Российскай Федерация Уһук Хоту оройуоннарын субъектарыгар биэрэр туһунан Россия Үбүн министиэристибэтигэр хас да төгүл туруорсубута. Онуоха ороскуот барыта 18 млрд. солкуобайга тэҥнэһэр буоллаҕына, быйыл 2,2 млрд. солкуобай кээмэйдээх бюджет кредитэ бэрилиннэ.
Билиҥҥи сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, хомойуох иһин, бу нуорма 2013 сыл тохсунньу 01 күнүгэр диэри үлэлиир, ол иһин 2013 сыллааҕы бюджет барылын торумнуур үлэ саҕаламмытынан, бу кыһалҕаны суһаллык үтүө түмүктээхтик быһаарыахтаахпыт. Россия Үбүн министиэристибэтин салалтата сүрүн сөбүлэҥин биэрбитэ.
Алтыһа. Россия Президенин Ыйаахтарынан олохтоммут туһаайыыларга олоҕуран, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бюджетын эйгэтин үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтиигэ 5 сыл устатыгар барылламмыт ааҕыынан 110 млрд. солкуобай ирдэнэр. Бүгүн бэйэбит киллэринэр дохуоппут суотугар өрөспүүбүлүкэ бюджетын 60% кэриҥин хааччыйан олоробут, онон ыйыллыбыт кээмэйи ситиһэр олус уустук буолуо.
Туруоруллубут соругу ситиһэргэ Российскай Федерация Президенин уһун кэмнээх судаарыстыбаннай экономическай уонна социальнай бэлиитикэтигэр туһуланар Ыйаахтарын олоххо киллэрии биир кэлим механизмнарын чопчулаан, Россия субъектарын бюджеттарын тэҥнэниилэрин хааччыйыыга тус сыаллаах үбү көрдөрүүгэ кимиилээх үлэ ыытыллыахтаах.
Сэттиһэ. Судаарыстыба функцияларын көдьүүстээхтик толорор, итиэннэ нэһилиэнньэҕэ оҥоһуллар судаарыстыбаннай өҥөнү оҥорууну тупсарар туһугар  судаарыстыбаннай былаас федеральнай уорганнарын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын икки ардыларыгар боломуочуйалары тыырсыы үлэтэ салгыы ыытыллыахтаах.
Толоруу төһө көдьүүстээҕиттэн көрөн боломуочуйалары үллэрии ыытыллыахтаах. Ол курдук, элбэх үбү эрэйэр буолан, субъект толору кыаҕынан олоххо киллэрэр кыаҕа суох  боломуочуйалара федеральнай таһымҥа бэриллиэхтээхтэр, холобур, санитарнай-авиационнай суһал медицинскэй көмө эбэтэр арктическай улуустарга таһаҕаһы тиэрдии, ону тэҥэ хас да субъект сиригэр-уотугар сүрүннүүр үлэни эрэйэр боломуочуйа, холобур, санитарнай-эпидемиологическай кэтээн көрүү.
Маны сэргэ регион уратытын кытта сибээстээх боломуочуйалар Россия субъектарыгар бэриллэллэрэ ирдэнэр. Ону ааһан, Дальнай Восток регионнарыгар инвестиция тардарга табыгастаах усулуобуйаны олохтуохтаахпыт, сыана, тарыып, таможня, нолуок, бюджет, промышленнай бэлиитикэ эйгэлэригэр биллэр чэпчэтиилэри көрүөхтээхпит — оннук эрэ буоллаҕына, экономика сайдарыгар тирэх үөскүөҕэ.
Ытыктабыллаах табаарыстар!
Итини таһынан Саха Өрөспүүбүлүкэтэ федеральнай киини кытта үлэлэһэ сылдьар эрээри, бүтэһиктээх быһаарыылара ылынылла илик кэккэ кыһалҕалар бааллар. Ол иһин биһиги судаарыстыбаннай былаас федеральнай уорганнарын кытта чопчу үлэни ыытыахтаахпыт:
Бастакынан. Айылҕа алдьархайа оҥорбут хоромньутун нэһилиэнньэҕэ толуйууну ааҕар методикатын сайыннарыы. Төһө да Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бу хайысхаҕа дьоһун үөрүйэҕи мунньуннар, регионнар бары уратыларын билинэр эҥкилэ суох методика Россияҕа суох.
Иккиһинэн. Оттук сыаната ыараабытын түмүгэр эрдэ олохтоммут нормативтар ороскуоттарын  толуйуу. 2012 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр туһааннаах хос ороскуот кээмэйэ 1,8 млрд. солкуобайга тэҥнэстэ.
Үсүһүнэн. Дьоҕус энергетиканы хардарыта субсидиялааһыны быһаарыы. 2012 сылга хардарыта субсидиялааһын кээмэйэ, ол аата дьоҕус энергетиканы чэпчэтии суотугар сүрүн туһанааччыларга түһэр ночоот, 4 млрд. солкуобайга тэҥнэстэ.
Төрдүһүнэн. Регион сирэ-уота киэҥин, ырааҕын уонна суола-ииһэ мөлтөҕүн иһин үрдэтэр коэффициены олохтоон, Россия субъектарын бюджеттарыгар суол хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ыытыллар ньиэп бородууктатыгар акцизтары үллэрии ньыматын сайыннарыы, тупсарыы.
Бэсиһинэн. Сорох хаһаайынныыр субъектар бас билиилэригэр баар кэккэ аэропортары, «АЛРОСА» АХ аэропордун киллэрэн туран, Уһук Хоту оройуоннар инфраструктураларын тутаах объектарын федеральнай бас билиигэ биэрии.
Алтыһынан. Арктическай зона оройуоннарын кииннэриттэн дойду Европатааҕы чааһыгар диэри уонна төттөрү гражданнары таһыыга авиакомпаниялар ороскуоттарын сорҕотун федеральнай бюджеттан субсидиялааһын ньыматын тарҕатыы.
Сэттиһинэн. Регион иһинээҕи маршруттарынан пассажирдары таһыы өҥөтүгэр НДС ыстаапкатын нуулга тэҥнээһин. Ити салгын уонна уу транспорын көрүҥнэригэр сыһыаннаах.
Ахсыһынан. Гражданнары хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүүнү салгыы быһаарарга ОДьКХ уларыта тутууну өйүүр фонда үлэлиир кэмин уһатыы. Хомойуох иһин, бу кыһалҕа тиһэҕэр тиийэ быһаарылла илик, Фонда 2015 сылга диэри үлэлиир ньымата чопчуламмакка турар.
Тохсуһунан. Уһук Хоту оройуоннартан көһөн барар гражданнарга олорор дьиэҕэ субсидияны биэриигэ үбүлээһин лимитин улаатыннарыы. Бу өрөспүүбүлүкэҕэ олус улахан социальнай сүгэһэр буолар — моральнай да, үп-харчы да өттүнэн.
Онуһунан. Энергияны кэмчилиир технологиялары туттан олорор дьиэни тутарга дьиэ-уот уопсай иэнин 1 кв.м муҥутуур сыанатын нормативын улаатыннарыы, онуоха Саха сирин уратытын болҕомтоҕо ылыы. Ити нормативтарга баар утарыта балаһыанньалар олорор дьиэни биэрии соругун быһаарарга федеральнай бюджеттан субсидияны ылыыга кэккэ уустуктары үөскэтэллэр.
Уон биириһинэн. Российскай Федерация Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ сылгыны үөрдээн иитии, табаны иитии, сири нүөлсүтүү салааларын өйүүр механизмнарын кэҥэтии. Бүгүҥҥү күҥҥэ кэккэ сөбүлэҥнэри ситистибит, онон өрөспүүбүлүкэ толорор былааһын уорганнара ордук кимиилээхтик үлэлииллэрэ эрэйиллэр.
Уон иккиһинэн. Өрөспүүбүлүкэ учреждениелара уонна тэрилтэлэрэ бары хайысхаларынан граннары ылыыга федеральнай куонкурустарга кыттыыларын күүһүрдүү. Маныаха чопчу уопут баар, ону кэҥэтиэх, туһаныах уонна өссө көхтөөхтүк кыттарга тирэх оҥостуох тустаахпыт.
Уон үсүһүнэн. Россия ойуурун фондатыгар Саха сирэ ылар дьоһун  өлүүтүн суотугар ойуур сыһыаннаһыыларын эйгэтигэр өрөспүүбүлүкэҕэ бэриллибит боломуочуйалары толорууга федеральнай бюджеттан субвенция кээмэйин улаатыннарыыны тирэхтээһин.
Ытыктабыллаах табаарыстар!
Бу боппуруостар бары, бастатан туран, федеральнай бюджет ороскуоттарын кытта ситимнээхтэр эрээри, биһиэхэ тирээн турар суолталаахтарынан өрөспүүбүлүкэ былааһын уорганнарыттан сылайары аахсыбат ымпыктаах-чымпыктаах үлэни эрэйэллэр!

Көрсүһүү ытыктабыллаах кыттыылаахтара!
Анал этиибин түмүктүүрбэр, манныгы бэлиэтиэхпин баҕарабын.
Саха сирэ биир бастакынан экономиканы уонна бюджет процеһын салайыы программнай ньыматын олоххо киллэрэр регион буолар, ол кыараҕас хайысхалаах сайдыыттан экономиканы кэлимник саҥардан биэриигэ көһөр кыаҕы биэрэр. Өрөспүүбүлүкэ стратегическай докумуоннарын тиһигэ дойду экономикатын сайыннарыы тутаах хайысхаларыгар тирэҕирэн оҥоһуллубута, итиэннэ Дальнай Востокка Россия бөдөҥ хампаанньаларын сайдар стратегияларын кытта дьүөрэлэһиннэриллибитэ.
Биһиги өрөспүүбүлүкэ сарсыҥҥы күнүн эрэллээхтик көрөбүт. Тутаах сорукпут — ньиэп уонна газ, чох, тимир уонна уран рудатын бөдөҥ баайдаах сирдэрин туһаҕа таһаарыыга, электроэнергияны оҥорон таһаарыыга уонна транспоры сайыннарыыга олоҕуран өрөспүүбүлүкэни үрдүк сайдыылаах региоҥҥа кубулутуу, онуоха олоҕуран дьоммут-сэргэбит олоҕун тупсарыы.
Мин бүгүн 2013 сылга бюджет уонна нолуок бэлиитикэтин сүрүн хайысхаларыгар санаабын эттим, ити хайысхалар чугастааҕы сылларга өрөспүүбүлүкэ кимиилээх сайдыытын салгыы түстүөхтэрэ.
Сокуон ирдэбиллэригэр сөп түбэһиннэрэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата 2013 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын барылын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенигэр ыйыллыбыт болдьоххо киллэриэ диэн эрэнэбин.
Болҕомтоҕут иһин махтанабын.