Егор Борисов: «Биһигиттэн – саҥа тутуу, эһигиттэн – үлэ көрдөрүүтэ»

Президент Егор Борисов ааспыт нэдиэлэ бээтинсэтигэр, ахсынньы 25 күнүгэр, Өлүөхүмэ улууһугар тиийэ сылдьыыта бүтүннүү социальнай эйгэҕэ, харысхалга тосхоллоох буолла. Ол курдук, тохсунньу дьыбардаах халлаана суһуктуйуоҕуттан киэһэ тоҕус чааска көтөр аалга олоруохха диэри, биирдэ наҕылыччы чэйдээбэккэ, тохтобула суох балыыһа, оскуола эҥэринэн сылдьан итиэннэ икки төгүллээн үстүү чаас кэриҥэ тыа сирин олохтоохторун кытта атах тэпсэн, сирэй көрсөн олорон, сиһилии сэһэргэстэ, туох кыһалҕалаахтарын иҥэн-тоҥон билистэ, быһаарыста.

Тыа сирин сылынан биллэриллибит сылга үктэнэн баран уонна Президент республика Ил Түмэнигэр (Саха сирин бары олохтоохторугар туһаайыллар диэн өйдүөххэ, ылыныахха сөп) Анал этиитин кэнниттэн тута көрсөр чиэс улуус кииниттэн, Өлүөхүмэттэн, алта көс тэйиччи олорор I нөөрүктээйилэргэ тигистэ. Ол мээнэҕэ буолбатах: 2012 сыллааҕы сааскы халаан уутугар ылларбыт кыһал­ҕаларын таһынан нэһилиэк кэскилин түстүөхтээх оскуола саҥа таас дьиэтин уон сыл кэнниттэн ситэри тутуу боппуруоһа чопчуланыахтаах.
Республика баһылыгын арыаллыы сылдьар Правительство чилиэннэриттэн турар бөлөх автобуһунан хаһан тиийиэр диэри, Егор Афанасьевич улуус баһылыга Семен Федуловтыын хайыы-үйэ тиийэн, I Нөөрүктээйитээҕи участковай балыыһа үлэһиттэрин кытта кэпсэтэн, «дьоҕус балыыһа муҥура суох кыһалҕатын» билэн-билсэн олороро. Балтараа тыһыынча киһилээх нэһилиэк 8 куойкалаах балыыһатыгар 24 киһи үлэлиир. Президент Анал этиитигэр «социологическай чинчийии түмүгэ республика нэһилиэнньэтин үстэн биирэ социальнай харысхал эйгэтин туругун мөлтөхтүк сыаналыырын, ол иһигэр чуолаан доруобуйа харыстабылыгар уонна экологияҕа ыытыллар үлэттэн астымматын көрдөрбүтэ» ыйыллыбыта.
Онон сылтаан даҕаны буоллаҕа, Егор Афанасьевич эмчиттэр хамнастарын иҥэн-тоҥон туран ыйыталаста. Алын медперсоналга киирсэр санитарка эрдэ 7 тыһ. солкуобайы ылар эбит буоллаҕына, 9 тыһыынчаҕа тиийбит. Сиэстэрэ 19 тыһ. солк. хамнастаах. Түүҥҥү дьуһуурустубаҕа 50 бырыһыан ааҕылларын, «атын улуустар балыыһаларыгар сиэстэрэлэр 100 бырыһыан ылаллар эбит» диэн сэдиптээн, мыыналлар эбит. Хамнаһы таһынан бириэмийэ сыл аҥарыгар уонна сыл түмүгэр бэриллэр. Ону тэҥэ ый аайы хамнас «көҕүлүүр» чааһа ааҕыллар. Ону балыыһа салайааччыта ким хайдах үлэлээбитинэн көрөн быһар бэрээдэгэ олохтоммут.
Сонно тута доруобуйа харыстабылын министрин бастакы солбуйааччы Олег Припузов тыа сиригэр балыыһа Медицина булгуччулаах стра­ховкалааһынын фондатыттан ылар үбүнээҕэр кыраны «өлөрөрүн» үрдүнэн, хамнас тэҥинэн үрдэтиллиэхтээҕин эттэ. Холобур, ааспыт сылга санитаркалар хамнастарын үрдээһинэ, бырыһыанынан тэҥнээтэххэ, атыттардааҕар балачча улахан, 2014 сылга диэри киһи тиийинэн олорор алын кээмэйигэр, ол эбэтэр 11 тыһ. солк. тиийиэхтээх, оттон быраастар хамнастара 2018 сылга диэри икки төгүл үрдүөхтээх. Доруобуйа харыстабылын министрэ Александр Горохов "Саха сирэ" хаһыакка (28.12.12) «...быраастар хамнастара 21-37 тыһ., орто медперсонал (сиэстэрэ, биэлсэр) киэнэ 15-25 тыһ., алын сүһүөх үлэһиттэргэ 8,5-13 тыһ. солкуобайга диэри халбаҥныан сөбүн» туһунан парламеҥҥа истиигэ депутаттарга быһаарыыта тахсан турар. Хамнас халбаҥнааһына араас критерийдэртэн, туһааннаах үлэһит толору күнү үлэлиириттэн-үлэлээбэтиттэн, ставкатыттан, ыстааһыттан, акылаатыттан, о.д.а. тутулуктанар. Кырдьык, балыыһаларга медперсонал тиийбэт буолан 20 бырыһыаҥҥа тиийэ 1,5-2 киһи оннугар үлэлииллэрэ, сорох кытыы нэһилиэктэргэ уонна хотугу улуустарга солбуйарга кыахтара даҕаны тиийбэтэ, ол ахсын үлэ хаачыстыбата мөлтүүрэ эмиэ баар көстүү.
Кэпсэтиигэ экономика уонна промышленность политикатын министрин э.т. Валентина Кондратьева кыттан, республика үрдүнэн 2 тыһ. куойка баарын, ол көрүллэр үбү таһымныырын, онон оптимизациялааһын бастакы түһүмэҕэр сыыйа «күнүскү куойкаларга» көһүү ыытыл­лыахтааҕын эттэ. «Министр кэмчилиэххэ уонна сарбыйыахха диир», – диэтэр даҕаны, Президент бу тустаах балыыһа 24 үлэһититтэн ыарыһаҕы эмтээһиҥҥэ чопчу сыһыана суохтарын – 4 хачыгаары, асчыты, хаһаайыстыбаны дьаһа­йааччыны, таҥас сууйааччыны, харабылы, барыта 8 үлэһити дуогабарынан өҥөнү оҥорууга киллэриэххэ сөбүн доруобуйа харыстабылын салайааччылара эппиттэрин болҕойон иһиттэ. Олег Алексеевич ааҕарынан, оччотугар билиҥҥи саҕа хамнастарын ылыахтарын, өссө үлэ түмүгэр интэриэс үөскэ­тиллиэн сөп. «Нэһилиэнньэ эһиги үлэҕитинэн астынар дуо?» – диэн Егор Афанасьевич ыйытыытыгар ким даҕаны үҥсэргээбэтин эттилэр. Оттон эминэн хааччыллыыны туоһуласпытыгар «үчүгэй, баар» диэн хоруйдаатылар. Аптеката суох сиргэ бэйэлэрэ 10 бырыһыаҥҥа атыылыыллара көҥүллэнэр. Онон кыралаан харчы киллэринэллэр эбит.
Балыыһаҕа Егор Афанасьевич радиаторы тутан көрдө уонна: «Сылааскыт мөлтөх, дьиэҕит сөрүүн эбит. Уһун күнү быһа үлэлиир дьон хайдах тулуйаҕыт? Ыарыһах­таргыт дьагдьайыы­һылар», – диэтэ. Онуоха эмчиттэр үйэ аҥардааҕы мас тутуу эргэрбитин, халаан кэнниттэн ордук тымныйар буолбутун этиннилэр. Күһүөрү сайын Дьокуускайтан биригээдэ кэлэн, дьиэ муостатын уларыппыт, муостатын аннынан сылааһы тутар, тымныыны киллэрбэт хаттыгастаабыттар эрээри, олохтоохтор бэйэлэрэ быһааралла­рынан, сирэ сииктээх буолан, тымныынан аргыйар. Министерство өттүттэн сакаасчыт тэрилтэ салайааччыта үлэ хаачыстыбатын үчүгэйдик хонту­руоллаабатаҕын иһин сэмэлэннэ итиэннэ бэдэрээтчити ирдэһэн киһилии оҥор­то­роругар сорудах ылла.
Быһата, сылааһынан хааччыллыы боппуруоһа I Нөөрүктээйигэ ыараханнык турар эбит. Балыыһа хочуолунайа суох, ыал дьиэтин курдук оһоҕунан оттуллар. Оттунар хардаҕастара инчэҕэй буолан, сүгүн-саҕын умайбат. Оскуола, кулууп, оҕо саада тус-туһунан хочуолунайдаахтар. Олор эмиэ сөрүүннэр. Бу бөһүөлэккэ 2004 сыллаахха таас оскуола атаҕа түһэриллэн баайыллыбыт, ол эбэтэр «нулевой» үлэтэ бүтэн турар. Быйылгыттан үбүлээһин көрүллэн, үлэтэ салҕанан, эһиил 2014-2015 сс. үөрэх дьылыгар туһаҕа киириэхтээх. 165 үөрэнээччигэ суоттаммыт тутуу, оттон оскуолаҕа билигин 189 оҕо үөрэнэ сылдьар. «Инники сылларга оҕобут ахсаана өссө эбиллэр чинчилээх, онон улаатар кэскиллээхпит», – диир нэһилиэк баһылыга. Президент бу оскуола хочуолунайын кыамтатын бырайыактаммытыттан лаппа улаатыннаран, бөһүөлэк тэрилтэлэрин, ыалларын төһө кыалларынан кииннэммит ититиигэ холбуурга дьаһайбытын халаан содулуттан кэһэй буолбут нэһилиэк олохтоохторо ытыс тыаһынан доҕуһуоллаатылар.
Ити эрээри, Егор Афанасьевич нэһилиэк ынах сүөһүтүн үстэн биирин сарбыйбытын улаханнык сэмэлээтэ. «Саҥа тутууну ыытар буоллахпытына, эһиги өттүгүтүттэн эмиэ харда баар буолуохтаах. Инникитин, табаарыстар, сүөһүбүт-сылгыбыт ахсаанын, үүт-эт оҥоһуутун баччаҕа тиэрдэбит диэн эбээһинэс ылынан, икки өттүттэн сөбүлэһии түһэрсэн үлэлээтэхпитинэ эрэ табыллыыһы. Этэргэ дылы, биһигиттэн – саҥа тутуу, эһигиттэн – үлэ көрдөрүүтэ», – диэн туох ирдэниэхтээҕин, инники соругу чуолкайдык туруорда.
Өрүс хочотугар олохтоох I нөөрүктээйилэр сүөһүлэригэр сүгэлэммиттэрин халаан охсуутуттан төрүкү кэмчи ходуһалаахтарын ууга былдьатан оттуур сирэ суох хаалбыттарынан быһаараллар. Балыыһаҕа буолбут кэпсэтиигэ үлэһиттэр ортолоругар 1-2 ынахтарын баһыгар 6-лыы тыһ. солк. көмө үбү ылбыттар бааллара билиннэ, кинилэр Ыйаах арыый эрдэ ылыллан, көмө кэмигэр оҥоһуллубута буоллар, сүөһүлэрин сарбыйыа суохтаахтара хаалбытын курдук тылластылар уонна 88-с №-дээх техрегламенынан кэтэхтэн үүтү туппат буолбуттара охсубутун төрүөт оҥостон ыйдылар. Итиниэхэ эмчиттэр хамнастара арыый көппөйбүтэ эмиэ сабыдыаллаабыт буолуохтаах. Кулуупка тэриллибит көрсүһүүгэ нэһилиэк ыалларын сүөһүлэрин иитэр-көрөр аналлаах «Сайдыы» кооператив сүгүн үлэлээбэтэ ахтылынна, оскуола дириэктэрэ учууталлар орто хамнастара 60 тыһ. солкуобай буолла диэн биир түөлбэлээхтэрин улаханнык соһуталаан, сорох кырдьаҕастар өмүрэр саҥалара иһилиннэ, оттон нэһилиэк баһылыга 2,2 гектар ходуһа сирэ дууһанан дуу, ыал (хаһаайыстыба) баһыгар дуу түҥэтиллибитин чуолкай быһааран биэрбэтэ. «Уһуннук эрэйдэнэриҥ буолуо», – диэтэ Егор Афанасьевич үһүс ыйын үлэлии сылдьар нэһилиэк баһылыгар туһаайан.
Президент мантан салгыы Өлүөхүмэ куоракка төгүрүк тулаайах хаалбыт ыччат дьоҥҥо тутуллубут дьиэни арыйыыга сырытта уонна кэлэр ыйга тутуллан киириэхтээх, билигин 90 бырыһыан бэлэм турар таас балыыһа комплексын тиһэх төрдүс түһүмэҕин – 35 куойкалаах терапия салаатын көрдө-билистэ. Килэйэн-халайан дыбарыас, өлүөхүмэлэр биир киэн туттар да, абыранар да тутуулара буолсу, арай, куорат ортотун диэки соҕус турбута хайдах эбитэ буолла?.. Киэһэ Президент улуус киининээҕи Култуура дьиэтин толору мустубут улуус олохтоорун кытта «ыйытыы – хоруй» киэбинэн үс чаас устата сиһилии кэпсэттэ.

«Саха сирэ» хаһыат матырыйаалынан