Тыа сирин сыла: сүрүн хайысхалар

Кулун тутар 26 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнэ Егор Борисов улуустар уонна куорат уокуруктарын баһылыктарын кытта мунньахтаата.
Мунньахха СӨ Вице-бэрэсидьиэнэ Дмитрий Глушко, Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ Галина Данчикова, Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Алексей Стручков, СӨ Бэрэсидьиэнин уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччыта Юрий Куприянов, Бырабыыталыстыба чилиэннэрэ уонна СӨ Бэрэсидьиэнин уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын эппиэттээх үлэһиттэрэ кытыннылар.

Тыа сирин олохтоохторо кырыйдылар уонна өйдөннүлэр

«Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа сирин сайыннарыы кэлим миэрэлэрин туһунан» Ыйаах балаһыанньаларын олоххо киллэриини ырытыыга анаммыт мунньах хаамыытын Егор Борисов бэйэтэ салайда. Кини баар кыһалҕалары биирдиилээн көрөргө этии киллэрдэ. Бэрэсидьиэн сыаналааһынынан, Саха сирин олохтоохторугар үчүгэй усулуобуйаны тэрийэр кыаҕы үөскэтэр өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ тэтимнээхтик  сайдыытын көстүүтүгэр, тыа сиригэр уонунан сылларга мунньуллубут уустуктар быһаарыллыбакка хаалан иһэллэр.
Саха сирин нэһилиэктэригэр куһаҕаннык дьайар чахчылар истэригэр Егор Борисов өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин нэһилиэнньэтин өлүүтэ 3% кыччаабытын ааттаата. Саха сиригэр аан дойдуга барытыгар курдук урбанизация процеһа бара турара өйдөнөр суол. Ол гынан баран баар чахчы аата баар чахчы – тыа сириттэн үлэлиир саастарын үгэнигэр сылдьар, үлэ ырыынагар илин-кэлин былдьаһар кыахтаах, анал идэлээх, дьиэ кэргэннээх дьон ордук бараллар.
Биллэн турар, ити үксүгэр оҕолор инникилэрин быһаарар уонна дьиэ кэргэн үп-харчы өттүнэн балаһыанньатын көннөрөр туһуттан тахсар.
Иккис үчүгэйэ суох көстүү – нэһилиэнньэ кырдьыыта буолар. Билигин тыа сирин олохтооҕун орто сааһа – отут икки. 80-с сыллар бүтүүлэригэр бу көрдөрүү 26,5 сыл этэ. Өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин нэһилиэнньэтэ бу кэрчик кэм иһигэр 6 сыл курдук кырдьыбыт буолан тахсар. Итини кытта нэһилиэктэргэ оҕо төрөөһүнүгэр көрдөрүү намтаабытын бэлиэтииллэр. Маны сэргэ оҕо саадтарын ахсаана эмиэ аҕыйаата, бу туһунан кэнники кэмҥэ элбэх кэпсэтии тахсар. Культура-сынньалаҥ тэрилтэлэрэ эмиэ ити курдук сабыллаталаабыттара. Тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин үлэһиттэрин испииһэктэрин орто ахсаана кыччаата. Сэбиэскэй кэми кытта тэҥнээтэххэ, 80 тыһыынчанан аҕыйаатылар. Тыа сиригэр хаһаайыстыбалаах субъектар ахсааннара эмиэ кыччаата. Куорат уонна тыа сирин нэһилиэнньэлэрин хамнастарын таһымын араастаһыыта уустуктары үөскэтэр. Тыа сиригэр үлэтэ суох буолуу таһыма долгутар. Ол кэмҥэ тыа сирин хаһаайыстыбатын производствота муҥутуурдук намтаата. Бу барыта тыа сирин уопсастыбатыгар тыҥааһыны үөскэтэр, дьон-сэргэ санаатыгар куһаҕаннык дьайар.
Биир өттүттэн үчүгэй хамсааһыннар эмиэ бааллар. Баларга тирэнэн тыа сиригэр олорор усулуобуйаны дьоҥҥо баҕалаах оҥоруохха сөп уонна оҥорор ирдэнэр даҕаны.  Холобура, көһүү, кэлии-барыы да көстүүтүгэр, тыа сиригэр дьон үйэтэ уһаата. Ити олох хаачыстыбата тупсуутун туоһулуур. Өссө биир интэриэһинэй көрдөрүүнэн тыа сирин нэһилиэнньэтин үөрэхтэниитин таһыма буолар. Ааспыт үйэ 80-с сылларын кытта тэҥнии туттахха, тыа сирин дьонун ортотугар үрдүк уонна ситэтэ суох үрдүк үөрэхтээх дьон ахсаана 3 төгүл улааппыт.
Кэнники сылларга анаан-минээн үлэлээһин түмүгэр аныгы тыа оскуолаларын ахсаана элбээтэ, дьон олорор дьиэтин фондата кэҥээн, толору хааччыллыыта тупсан иһэр.

Егор Борисов инники өттүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатын производствотын сайыннарыы өрө тутуллар эбит буоллаҕына, билигин тыа сирин кэлимник сайыннарыыга үлэ ыытылларын, ол түмүгүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнин 2012 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр тахсыбыт Ыйааҕа буоларын санатта.

Буоллун-хааллын диэн сыһыаннаһар табыллыбат
Егор Борисов мунньах сыалын-соругун туһунан этэригэр, үөһэ ахтыллыбыт ыйааҕы олоххо киллэрии механизмнара ылыныллалларын, ол гынан баран баһылыктар тыа сирин нэһилиэнньэтигэр Тыа сирин сылын өйдөбүлүн уонна тэрээһиннэрин суолтатын тиэрдиэхтээхтэрин тоһоҕолоото. Тоҕо диэтэххэ, бэрэсидьиэн нэһилиэнньэни кытта үгүс көрсүһүүлэрин, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин аппараатын кытта кэпсэтиитин уонна бырабыыталыстыба отчуотуттан көрдөххө, тыа сирин олохтоохторо итинэн ситимнээн кинилэртэн туох ирдэнэрин үчүгэйдик өйдүү иликтэр эбит диэн бөрүкүтэ суох түмүккэ кэлиэххэ сөп.
Бэрэсидьиэн кэнниттэн тылы Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа сирин сайыннарыы кэлим миэрэлэрин олоххо киллэриигэ Координационнай хамыыһыйа салайааччыта, СӨ Бэрэсидьиэнин уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын баһылыгын солбуйааччыта Петр Алексеев ылла. Кини отчуоттуур курдук дакылааттаабакка, тута тыа сирин сайыннарыы кэлим миэрэлэрин олоххо киллэриигэ баар уустуктарга тохтоото. Тыл этээччи кэккэ улуустарга Тыа сирин сылын тэрээһиннэрин ыытыы кэлим былааннарын оҥорууга буоллун-хааллын сыһыаннаһыы тахсыбытын бэлиэтээтэ. Ылан көрөр буоллахха, икки улууска эппиэттээх толорооччулар да, үп хантан кэлэрэ да ыйыллыбатах. Бу дьыаланы үтүө суобастаахтык ордук Үөһээ Бүлүү, Горнай, Мэҥэ-Хаҥалас, Миирнэй, Муома уонна Томпо улуустара толорбуттар.
Итиэннэ Петр Алексеев билэринэн, Тыа сирин сылын тэрээһиннэрин олоххо киллэрии улуустааҕы Кэлим былааннара олохтоох тэлэбиидэнньэҕэ, араадьыйаҕа уонна хаһыакка бары сырдатылла иликтэр. Нэһилиэнньэ итинтэн сылтаан олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара тыа сирин бары олохтоохторугар улахан суолталаах эйгэҕэ туох үлэни-хамнаһы ыыталларын ситэри билбэт. Координационнай хамыыһыйа салайааччыта тыа сирин сайыннарыы кэлим миэрэлэрин олоххо киллэриигэ балаһыанньаны көннөрөргө кэккэ этиилэри киллэрдэ. Олор быыстарыгар Петр Алексеев муниципалитеттар баһылыктарыгар быһаарар-өйдөтөр үлэҕэ уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрин киэҥник көмөлөһүннэрэргэ, оттон өрөспүүбүлүкэ биэдэмэстибэлэригэр – улуустарга анал методическай уонна быһаарар-өйдөтөр литератураны ыытыыны тэрийэргэ этии киллэрдэ. Кини тыа сирин сайыннарыы кэлим миэрэлэригэр аан бастаан 6,164 млрд. солкуобай көрүллүбүт эбит буоллаҕына, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бюджетигэр көннөрүүлэри киллэрии кэнниттэн бу суумма 7,35 млрд. солкуобайга диэри улааппытын чопчулаата. Дакылааттааччы бырабыыталыстыба тыа сирин сайыннарыы кэлим миэрэлэрин сүрүн хайысхаларын олоххо киллэрии механизмнарын ыытарга ирдэнэр нуорма-быраап аактарын үксүн ылыммытын эттэ. Ол да буоллар, бу үлэҕэ эмиэ итэҕэстэр бааллар, олору түргэнник туоратар сорук турар.
Петр Алексеев Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнин «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа сирин сайыннарыы кэлим миэрэлэрин туһунан» Ыйааҕын араас өттүттэн ырытта, нэһилиэктэри толору хааччыллыылаах оҥоруу, кыра бизнеһи өйөөһүн, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччылары субсидиялааһын, оройуоннар «Мин Сахам сирэ ХХI үйэҕэ» бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһыныгар кыттыыларын, тэлэбиидэнньэ, араадьыйа, хаһыаттар быһаарар-өйдөтөр үлэни ыытыыларын уонна элбэх атын боппуруостары таарыйда.
Ырытыһыыга Мэҥэ-Хаҥалас улууһун баһылыга Николай Старостин, Өймөкөөн улууһун баһылыга Михаил Захаров, Амма улууһун баһылыга Александр Артемьев, Өлүөхүмэ улууһун баһылыга Семен Федулов, Муома улууһун баһылыга Петр Черемкин, Миирнэй улууһун баһылыга Ильдар Султанов,  Орто Халыма улууһун баһылыга Евгений Слепцов, итиэннэ тутуу миниистирэ Сергей Дереповскай, бас билиигэ уонна сиргэ сыһыаҥҥа миниистир Евгения Григорьева, тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччыта Николай Попов, үөрэх миниистирэ Афанасий Владимиров, идэҕэ бэлэмнээһин уонна каадырдары туруорууга миниистир Георгий Куркутов, юстицияҕа судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Сардаана Гурьева көхтөөхтүк кытыннылар.

«Килиэбинэн уонна үүтүнэн эрэ олорбоппут»
Егор Борисов ынах сүөһүнү тутар дьону бүгүн ордук долгутар кыһалҕаҕа болҕомтону тарта.  Ити – Киин, Илин Эҥэр уонна Бүлүү бөлөх улуустарыгар ынах сүөһүнү быйылгы уустук усулубуойаҕа сыл таһаарыы буолар. Өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ баһылыктартан бу боппуруоска улахан болҕомтону уурарга көрдөстө. Ким даҕаны самаан сайын саҕаланыыта охтубут сүөһүнү хомуйуон баҕарбата биллэр. Егор Борисов саныырынан, итинник быһыы-майгы тахсыан сөбүн учуоттаабат буолар сатаммат. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга бырабыыталыстыба чилиэннэригэр  туһаайан этэригэр,  аныгы тыа сирин олоҕо уустугун уонна элбэх кырыылааҕын бэлиэтээтэ. «Килиэбинэн уонна үүтүнэн эрэ олорбоппут, - диэтэ бэрэсидьиэн, - онон тыа сирин кыһалҕаларыгар кэлимник сыһыаннаһыы ирдэнэр. Итинэн тыа хаһаайыстыбатыгар эбэтэр тутууга министиэристибэлэр эрэ буолбакка, министиэристибэлэр уонна биэдэмэстибэлэр бары дьарыктаныахтаахтар. Хас биирдии министиэристибэ уонна биэдэмэстибэ ыйаах хас биирдии пууна толоруллуутугар тус эппиэтинэһи сүгүөхтээх».
Ол эрээри туохтан да ордук бэрэсидьиэни тыа сирин олохтоохторун бэйэлэрин санаалара, буола турар уларыйыыларга кинилэр сыһыаннара долгутар. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга сүрүн уустуктар итиннэ саһа сыталларын ыйда. Бастатан туран, нэһилиэнньэҕэ информация үчүгэйдик тиийэ илик, иккиһинэн, тыа сирин олохтоохторун уонна оннооҕор муниципалитеттар баһылыктарын ортолоругар уруккутун курдук бырабыыталыстыбаҕа эрэнии баһыйа тутар. Егор Борисов бүгүн нэһилиэнньэҕэ бэйэ кыаҕар, билиитигэр тирэнэн, күннээҕи уустуктары күргүөмүнэн көхтөөхтүк быһаарар баҕа өссө да суоҕун эттэ. Төһө да тыа сирин нэһилиэнньэтин дууһанан аҕыыга сүүһүнэн тыһыынча солкуобайынан кээмэйдэнэр сүҥкэн көмө оҥоһулларын үрдүнэн итинник. Уопсай ылан көрөр буоллахха, тыа сирин хас биирдии олохтооҕор өйөбүл кээмэйэ өрөспүүбүлүкэтээҕи орто хамнастан үрдүк. Ол гынан баран ити өйөбүл көдьүүстээхтик үлэлииригэр усулуобуйа тэриллэ илик.
Егор Борисов этиллибиккэ сигэнэн, өйөбүл механизмнарын төһө кыалларынан судургутутар уонна ахсааннарын муҥутуурдук кыччатар сорук туруорда. Хаалбыт механизмнар нэһилиэнньэҕэ өйдөнүмтүө, бэйэ хаһаайыстыбатын сайыннарыыны көҕүлүүр, итиэннэ тус быһаарыныылары ылынарга эбии кыаҕы биэрэр буолуохтаахтар.
Оройуоннар баһылыктара уонна бырабыыталыстыба чилиэннэрэ тыа сиригэр дьиэни-уоту тутуу боппуруоһун хаста эмэтэ көтөхтүлэр уонна араас өттүттэн ырытан көрдүлэр. Егор Борисов ити кэпсэтиигэ сыһыаран, бу күннэргэ СӨ Бэрэсидьиэнин «Саха Өрөспүүбүлүкэтин нэһилиэнньэтин дьиэтин-уотун усулуобуйатын тупсарыыга эбии миэрэлэр туһунан» Ыйааҕа тахсыахтааҕын эттэ. Бу докумуоҥҥа олоҕуран муниципальнай тэриллиилэргэ саахалланар туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүүгэ эбии үп көрдөрөргө былааннанар. Ол быыһыгар бэрэсидьиэн бырабыыталыстыба чилиэннэригэр социальнай суолталаах объектары тутуу ыытыллара сабаҕаланар улуустары кытта икки өттүттэн эбэһээтилистибэни сүгүүгэ анал сөбүлэһиилэри түһэрсии туһунан ылыммыт быһаарыныыларын санатта. Маннык сөбүлэһиилэргэ сэлиэнньэлэр уонна бырабыыталыстыба өттүттэн эппиэтинэс суруллуохтаах. Холобура, бырабыыталыстыба хайа эрэ болдьоммут кэмҥэ диэри оскуолаҕа саҥа дьиэни тутарга эбэһээтилистибэ ылынар, оттон муниципалитет нэһилиэк социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар эбэһээтилистибэни сүгэр. Егор Борисов бырабыыталыстыба чилиэннэригэр бу быһаарыныы быйыл олоххо булгуччу киириэхтээх диэн эттэ.
Бэрэсидьиэн мунньахха каадыр бэлиитикэтигэр тахсыбыт мөккүөрү быһааран, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр түргэн-тарҕан соҕустук тыа хаһаайыстыбатын менеджердэрин институтун сөргүтэргэ, итиэннэ бу үөрэх кыһатын тэрийиигэ саҥа көрүүлэринэн сирдэтэргэ соруйда. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга тыа хаһаайыстыбатын специалистарын талыыга ирдэбилигэр ити эмиэ сыһыаннаах буолла.
Егор Борисов өрөспүүбүлүкэ иһитиннэрэр-кэпсиир сириэстибэлэригэр быһаарар-өйдөтөр үлэ намыһах көдьүүстээхтик ыытыллыытыгар улахан болҕомтону уурда. Бэрэсидьиэн бу хайысхаҕа хаһыаттар уонна тэлэбиидэнньэ сиһилии быһаарыылаах уонна ырытыылаах матырыйааллары таһаарыыга күннэтэ үлэлиэхтээхтэрин эттэ. Тыа сирин олохтооҕун өйөөһүн механизмнарын хайдах туһанары дьон-сэргэ чопчу билиэхтээх.